Twee keer maakte Frans Weisz een film over Charlotte Salomon. In 1980 de speelfilm Charlotte – première: 25 februari 1981 – en in 2011 de documentaire Leven? of Theater?
Ik weet niet helemaal zeker of ik door Charlotte het werk van Charlotte Salomon leerde kennen. Wat ik nog wel weet is dat ik toen mijn enige bron van inkomsten het kleine beetje zakgeld was dat ik elke week kreeg, waarvan ik de ene helft mocht spenderen en de andere helft moest sparen, heel erg lang na moest nadenken of ik Leben? oder Theater? Ein Singespiel zou kopen. Ik zag het in een boekwinkel in het dorp tien kilometer verderop, wikte en woog, kocht het niet, fietste naar huis, bedacht me, fietste terug, kocht het en keerde huiswaarts met een kostbare schat onder mijn snelbinders. Het boek kreeg een ereplaats. Elke dag sloeg ik een bladzijde om.
Ik wist dat haar werk wat te betekenen had, ook voor mij, maar om tot haar kleurige tekeningen met hun onheilsspellende ondertoon door te dringen, moest ik meer van het leven leren.
Pas een paar jaar later zag ik de gouaches ‘in het echt’ in het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Sindsdien bezoek ik ze daar regelmatig. Het laatst in 2010 toen Jonathan Safran Foer, Bernice Eisenstein en Ernst van Alphen hun keuzes maakten en hun interpretaties gaven. Ik zocht er troost. Alleen al omdat Charlotte Salomon er woont, zou ik in het Joods Historisch willen werken, en een keer is dat ook bijna gelukt.
Charlotte Salomon. Toen ze als kunstenaar naam maakte, was ze al dood. Ze overleed in 1943, op de dag dat ze in Auschwitz aankwam. Ze werd 26. Uit de meer dan 1300 gouaches die ze maakte, werden er ongeveer achthonderd Leben? oder Theater? Ein Singespiel. Leben? oder Theater? Ein Singespiel is ‘haar hele leven’.
Een leven dat zich voor een groot deel afspeelde in Berlijn, de stad die ze in 1939 ontvlucht als de ware aard van het antisemitisme duidelijk wordt. Ze voegt zich bij haar grootouders die onderdak gekregen hebben in het huis van een Amerikaanse weldoenster in Villefranche-sur-mer.
Leben? oder Theater? Ein Singespiel is haar strijd tegen en overwinning op de dood. De dood die zich in de vorm van zelfmoord genesteld had in haar familie van moederskant. Toen ze – nadat haar grootvader op genadeloze wijze de waarheid over de dood van haar moeder had onthuld – vond dat ze moest kiezen tussen zich voegen in die traditie of iets ‘aussergewöhnliches zu unternehmen’, koos ze voor het laatste, en dat werd Leben? oder Theater? Ein Singespiel. Een autobiografie in indringende beelden, die begint met de zelfgekozen dood van haar tante Charlotte en eindigt met een dialoog tussen Charlotte en haar grootvader:
(Charlotte:) ‘Weißt du Großpapa, ich habe das Gefühl, als ob man die ganze Welt wiederzusammensetzen müsste.’
(Grootvader:) ‘Nun nimm dir doch schon endlich das Leben, damit dies Geklöne endlich aufhört.’
En dan volgen de dichtbeschreven vellen waarin Charlotte Kahn – die naam geeft zij zichzelf als personage – aan haar in Berlijn achtergebleven geliefde Daberlohn – dat is de door de Eerste Wereldoorlog beschadigde zangpedagoog Alfred Wolfsohn die Charlotte’s stiefmoeder adoreerde, maar voor Charlotte van doorslaggevende betekenis werd – verantwoording aflegt.
De tekst eindigt midden in een zin:
‘IK WAS VERTWIJFELD. ALLES IN TE ZIEN EN NU TERUG NAAR DEZE HANSWORST OM VOOR HEM TE ZORGEN. HET WAS EEN WINTER DIE WEINIG MENSEN ZOUDEN ZIJN DOORGEKOMEN. DE HOOGSTE BEKROMPENHEID. GEEN VINGER VERROEREN KUNNEN. ELK KARWEI VOOR MIJN GROOTVADER JOEG MIJ HET BLOED NAAR HET GEZICHT. IK WAS ZIEK. IK WAS ALTIJD KNALROOD UIT DOFFE WOEDE EN TREURNIS. DE LENTE KWAM. IK MOEST HET AFMAKEN! KOSTTE WAT HET KOSTTE, WAT KAN MIJ POLITIE OF GROOTVADER SCHELEN. IK MOET TERUG NAAR’
Vellen die een brief blijken te zijn van 34 kantjes, waarvan in Leben? oder Theater? Ein Singespiel maar een deel is opgenomen. Een brief over de totstandkoming van haar levenswerk, een brief waarin ook een bekentenis.
Regisseur Frans Weisz kreeg de volledige tekst ter inzage toen hij in de aanloop naar Charlotte gesprekken voerde met Paula Salomon-Lindberg, Charlotte’s stiefmoeder – Paulinka in Leben? oder Theater? Ein Singespiel. Zij verzocht hem de inhoud niet te gebruiken in de film. Dat respecteerde hij.
Samen met Judith Herzberg, die het scenario voor Charlotte schreef, zocht hij naar een manier om de dood van de grootvader in de film te verwerken, zonder de werkelijkheid prijs te geven. Want om zijn dood – hij stierf in februari 1943 – kon hij niet heen. In het scenario zoals opgenomen in Teksten voor toneel en film, de eerste druk uit 1991 waarin het werk dat Judith Herzberg tussen 1972 en 1988 maakte, verzameld is staat: ‘
INTERIEUR/EXTERIEUR – TREIN NICE-VILLEFRANCHE-SUR-MER – DAG
Herfst 1942
Charlotte en haar grootvader, in een trein, die hen van Nice naar Villefrance-sur-mer brengt.
We zien vanuit een coupéraampje, het overdadig bloeiende landschap, waarachter de helderblauwe zee.
Charlotte zit tegenover de grootvader. Ze kijkt naar buiten.
CHARLOTTE:
Weet je, grootvader, ik heb het gevoel alsof de hele wereld opnieuw in elkaar gezet moest worden.
Ze ziet dat hij slaapt.’
In de scènes die daar in de chronologie van de werkelijkheid op volgen – in Charlotte worden sprongen in de tijd gemaakt die complexer en gelaagder zijn filmische flashbacks en flashforwards – komt de grootvader niet meer voor en niet meer ter sprake.
In Charlotte: dagboek bij een film, het dagboekdat Judith Herzberg bijhield tijdens de opnames van de film staat over deze scène: ‘We hebben het nog over het script. Ze [actrice Brigitte Horney die de grootmoeder speelt, LW] vindt het vreselijk, onaanvaardbaar, dat we de scène met de grootvader in de trein veranderd hebben. (…) Het gaat over de vraag hoe de oude man in Zuid-Frankrijk zal sterven. Eerst was het in een trein, van Nice naar Villefranche.
Charlotte wil uitstappen, merkt dat hij niet slaapt, maar dood is, ziet tegelijkertijd dat het perron vol is met Duitse soldaten, durft geen aandacht op zich en de gestorven man te vestigen, stapt uit en laat het lichaam achter, de trein rijdt door.
Die scène hebben we veranderd – het is niet zeker meer of de oude man gestorven is.
(…)
Wat wij weten, maar wat in het script niet echt is uitgewerkt, omdat het te ver op zijpaden zou leiden, is, dat de grootvader, die zelf waarschijnlijk ook niet langer tegen de problemen op kon, steeds lastiger voor haar werd, en haar het schilderen onmogelijk maakte Om te laten zien dat ze alles opzij zette voor het werk, hadden we de verandering aangebracht.’ Ook Judith Herzberg kon in haar dagboek, dat geschreven werd om gepubliceerd te worden, niet de hele waarheid vertellen.
Op 10 april 2012 was Franz Weisz te gast bij De wereld draait door om te praten over zijn documentaire Leven? of Theater? De documentaire was al op 19 november 2011 in première gegaan op het IDFA in Amsterdam, maar zou vanaf 12 april 2012 gaan draaien in een beperkt aantal bioscopen.
Het werd een merkwaardig gesprek. Het leek alsof vooraf afgesproken was dat Frans Weisz in die uitzending een groot geheim zou gaan prijsgeven en de regisseur tijdens het gesprek in gewetensnood kwam. In ieder geval kwam het er niet van om in De wereld draait door te onthullen dat Charlotte Salomon de hand heeft gehad in de dood van haar grootvader. Frans Weisz kreeg het niet gezegd.
In Leven? of Theater? laat hij het Charlotte Salomon zelf zeggen met de stem van Birgit Doll, de actrice die in Charlotte de titelrol speelt. Zij leest de brief, die door Frans Weisz integraal werd overgetikt voor hij haar teruggaf aan Paula Salomon-Lindberg, voor en dan kun je ook niet meer om de werkelijkheid aangaande de dood van Charlotte’s grootvader heen.
Te onthullen viel er dus eigenlijk niets meer in De wereld draait door. En toch hapert Frans Weisz. Ik weet niet wat hij Paula Salomon-Lindberg beloofd heeft toen zij hem de brief waarin het waarom van Leben? oder Theater? Ein Singespiel uit de doeken gedaan wordt, ter inzage gaf. Misschien heeft hij een geheimhoudingsplicht geschonden. Paula Salomon-Lindberg stierf in 2000 – ze werd 102 – en kan hem dus niet meer ter verantwoording roepen.
Ik kan me voorstellen dat nog zwaarder dan de schaamte vanwege het niet nakomen van een eventueel gedane belofte de angst weegt voor het risico dat buitenstaanders te snel een oordeel zullen vellen over wat Charlotte Salomon gedaan heeft. Dat zij voor wie denkt en oordeelt in zwart en wit niet langer slachtoffer maar dader is.
In Leven? of Theater? laat Frans Weisz de transcriptie van de brief lezen aan de mensen die hij in zijn documentaire aan het woord laat. Hij laat die mensen lezend zien. Hij tekent hun eerste reactie op. De stiltes die vallen zijn veelzeggend. En wat er daarna gezegd wordt ook.
Toch draait Leven? of Theater? niet om die bekentenis – misschien was Frans Weisz bang dat dat deel teveel nadruk zou krijgen in en door De wereld draait door. Frans Weisz heeft een geraffineerde documentaire gemaakt. Geraffineerd in de positieve zin: hij maakt gebruik van elkaar versterkende bronnen – beeld, tekst en geluid. Iedereen die iets toe kan voegen aan de kennis over leven en werk van Charlotte Salomon zit er in, inclusief Paula Salomon-Lindberg. De vorm klopt artistiek en journalistiek. De keuze voor Birgit Doll en haar bereidheid om Charlotte Salomon nogmaals, maar op een niet met de eerste keer te vergelijken manier, haar stem te lenen, maken dat de persoonlijke fascinatie van Frans Weisz voor en de (kunst)historische betekenis van Charlotte Salomon samenkomen, in evenwicht.
Joke Tjallinks says
geachte mensen,ik heb vandaag de film van Frans Weisz gezien, leven? of theater, schitterend mooi, en nu ben ik echt gevallen voor de muziek van Egisto Macchi; ik zou graag willen weten hoe deze muziek heet, of dat deze muziek op cd te krijgen is evt, alvast veel dank voor uw evt. reactie, vr. gr. J.Tjallinks
A van Drongelen says
Egisto Macchi is te vinden oa op internet en via Spotify te beluisteren, fascinerende sombere en dreigende muziek. Geweldig in deze film.
Vr. Groet.
marja Ruys- de la Sablonière says
Gisteravond, 26 januari j.l. tijdens een besloten bijeenkomst werd in bijzijn van Frans Weisz zowel de film Charlotte als de zeer indrukwekkende en beklemmende documentaire vertoond: voor Frans Weisz, gezeten op de achterste rij werd dit weerzien van dit double document wat na hij zei hem heel erg aan het hart lag een bijzonder wederzien. Na afloop bedankte hij het publiek dat heel intensief alles in zich had opgenomen voor de manier waarop zij dit gedaan had: de bewondering voor het werk van Charlotte door Weisz verfilmd is zo integer waardoor ‘het geheim’ zoals wordt onthuld aan het denken zet, tot zelfreflectie nood zonder afbreuk te doen aan dit chef d’oeuvre van Frans Weisz waarin het schuiven en transparant bedekken van de gouaches over de nagelaten portretten een onuitwisbare indruk achterlaten van een groot kunstenaarschap.