Liever nog dan titels lees ik oeuvres. En dan lees ik een oeuvre het liefst in de volgorde waarin een schrijver de titels geschreven heeft. Meer dan een dwarsdoorsnede uit wat een schrijver schreef, biedt een oeuvre zicht op de ontwikkeling van een auteur, en dat is met het oog op een interview heel handig. (Waarmee niet gezegd is dat ik alleen in functie oeuvres lees.)
Bijna twintig jaar geleden zei ik ja tegen het verzoek om Conny Braam en Jan Brokken te interviewen tijdens een aan Afrika gewijde avond, en las ik twee oeuvres voor de prijs van één.
Dat van Conny Braam in chronologische volgorde – van Operatie Vula ia De bokkeslachter naar Zwavel, meer titels waren er toen nog niet, dat van Jan Brokken noodgedwongen titel voor titel, in de volgorde waarin ik zijn titels tijdens mijn sprokkeltocht tegenkwam.
Meer nog dan de rode draden in zijn werk en de ontwikkeling van de journalist / schrijver Jan Brokken viel me toen een woord op. Een woord dat ik bij mijn weten daarvoor nog nergens was tegengekomen. Het woord labberkoeltje.
Een mooi, dromerig woord, waarvan ik niet wilde weten wat het precies betekent. Uit de contexten kon ik dat wel zo’n beetje opmaken. Dat was genoeg. En zo ik al bewijs nodig had van mijn intuïtieve gelijk, dan was het voldoende dat ik het woord daarna steeds daar aantrof waar het volgens mij op zijn plaats was.
Ik heb het ook daarna nooit opgezocht. Wel vond ik wat Jan Brokken er zelf over te zeggen had in de rubriek Het mooiste woord van… in Onze taal:
‘Het is vijf uur in de middag; zelfs de fregatvogels hangen roerloos in de lucht. Hemd en broek plakken aan je lijf; voor je gevoel ben je drie dagen niet uit de kleren geweest. Je ploft in een stoel, je snakt naar een douche en je droomt met een waas voor ogen over een noordwester met zwiepende slagregens. Helaas, het blijft een fata morgana: wanneer je het zweet van je oogleden hebt gewist, zie je weer trossen muskieten op je afkomen. Maar dan veegt een labberkoeltje als een zachte hand langs je gezicht en loopt een gelukzalige rilling over je rug. Het ergste leed is geleden.’
Zo ongeveer stelde ik mij een labberkoeltje voor.
Ik had voor labberkoeltje een heel oeuvre voor nodig. Dr. H. Heestermans niet. Dr. H. Heestermans was al na het lezen van één boek gegrepen door het woord en maakte daar in de toespraak bij de uitreiking van de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1988 aan Jan Brokken melding van:
‘Ik hou van schrijvers die woorden gebruiken die ik niet ken. Al op de eerste pagina (blz. 9 genummerd) van Jan Brokkens bundel De zee van vroeger was het prijs. Op twee derde van de pagina staat te lezen: “Op hetzelfde moment voelde hij de wind, onvergelijkbaar met de zwoele labberkoeltjes op land.”
Ik durf er een goede fles wijn onder te verwedden dat het merendeel van u het woord labberkoeltje niet kent. Net zo min als ik het kende, overigens.Het betekent: een zeer flauwe wind en het is een zeevaartterm. Jan van Riebeek gebruikte het al in zijn Dagverhaal (1658). Hij schrijft op bladzijde 28 van het eerste deel: “schoon lieflijk weer met kleine labber Z.O. koelte.” Tussen labber en koelte kan dus nog een windrichting gevoegd worden.
Ik kan me eindeloos vermeien in de vraag: hoe kent Brokken dat woord dat wij allen niet kennen? Leest hij elke dag Van Riebeek? Zeilt hij en wordt labberkoeltje nog, als een jargon, door zeilers te pas en te onpas gebruikt? Of is hij een van die velen die woordenboeken navlooien op woorden die fraai zijn van structuur en ooit gebruikt kunnen worden?’
Nu weet ik dus precies wat het betekent. Precies wat ik dacht. En ik denk dat ik de antwoorden op de vragen van H. Heestermans ook ken. Die liggen besloten in het oeuvre van Jan Brokken.
Op 12 juni wordt in de Rode Hoed de 65e verjaardag van Jan Brokken gevierd. Meer informatie over Het verjaardagsfeest staat hier.
Ellen Smal says
Leuk, Labberkoeltje. Als ik me in dichten ga bekwamen dan komt labberkoeltje echt in aanmerking voor spelen met mooie woorden.Nu ben ik benieuwd wat het ergste woord is volgens van Dis…
R.E. Calbo says
Geachte Ellen Smal,
Ik ben benieuwd of u er al achter gekomen bent wat dhr. van Dis het ergste woord in de Nederlandse taal vindt.
Bij het lezen van uw antwoord kwam bij mij opdissen voorbij.
Met vriendelijke groet,
R.E. Calbo.
Liliane Waanders says
Het ergste woord volgens Adriaan van Dis (dat wil zeggen, het woord dat hij in 2012 het ergste vond):
https://www.hanta.nl/hanta/2012/12/09/het-ergste-woord-volgens-van-dis/