Is het toeval dat ik juist nu – nu Griekenland meer dan ooit onder druk gezet wordt – Leven en wandel van Zorbás de Griek (van de net als ik in Herakleion geboren Nikos Kazantzakis) lees? Wat absoluut geen toeval is, is dat Kama en Herr Seele een scène uit Zorba de Griek (de film van Michael Cacoyannis is veel bekender dan het boek waarop de film gebaseerd is) gebruikten om de onderlinge verhoudingen tussen Duitsland, Frankrijk en Griekenland op de hak te nemen (NRC, 20 juli jl).
Als het Zorbás ontbreekt aan woorden danst hij. Dansend blaast hij stoom af. Dansend ordent hij zijn gedachten. Op de andere hoofdpersoon in Leven en wandel van Zorbás de Griek maakt dat dansen veel indruk. Juist omdat hij geen danser is, maar een man van het woord.
Het dansen van Zorbás ziet er dan ook indrukwekkend uit:
‘Hij stortte zich op de dans, klapte in zijn handen, sprong, draaide in de lucht hangend in de rondte, liet zich met gebogen knieën op de grond vallen en sprong vanuit zittende houding weer als een veertje overeind, alsof hij van elastiek was. Plotseling sprong hij weer hoog in de lucht, alsof hij vastbesloten was de grote wetten te overwinnen, vleugels te krijgen en weg te vliegen. Je voelde in dat verweerde en getaande lichaam de ziel strijd leveren om het vlees mee te krijgen en samen als een vallende ster de duisternis in te schieten. De ziel schudde aan het lichaam, maar dat viel neer, het hield het niet lang vol in de lucht; ze schudde er nog een keer aan, zonder mededogen, nu nog wat hoger, maar weer viel het arme lichaam hijgend en puffend neer.’
(vertaling: Hero Hokwerda)
(Dat de woorden lichaam en ziel hier vallen, is geen toeval. Nikos Kazantzakis was een zoeker. In zijn zoektocht naar de ware zin van het leven sloot hij geen enkele opvatting of religie op voorhand uit. In zijn werk heeft hij het heel vaak over de ziel en het lichaam zonder in clichés te vervallen.)
Deze scène die vrij vroeg in Leven en wandel van Zorbás de Griek staat, is niet de scène waar Kama en Herr Seele hun werk op entten. Die scène komt pas veel later en staat bijna aan het eind van de roman.
Zorbás en ‘baas’ hebben er een avontuur opzitten – de bruinkoolmijn is zo goed als failliet, en twee van de vrouwen die als katalysatoren werkten zijn dood – en staan op het punt ieder hun eigen weg te gaan.
‘Baas’ die aanvankelijk niet tot dansen te bewegen is, is van gedachten veranderd:
‘ “Kom, Zorbás,” riep ik, “je moet me leren dansen!”
Zorbás schoot overeind, zijn gezicht klaarde op.
“Dansen, baas?” riep hij. “Dansen? Kom hier!”
“Vooruit, Zorbás, mijn leven is veranderd – toe maar!”
“Om te beginnen ga ik je de zeïbékikos leren, een wilde dans, van kerels. Die dansten die komitadsji’s voor ze het gevecht in gingen.”
Hij trok zijn schoenen uit, gooide zijn paarse kousen aan de kant en stond daar in zijn overhemd, maar hij bleef het benauwd hebben en gooide ook dat nog uit.
“Naar mijn voeten kijken, bass,” beval hij, “opgelet!”
Hij stak zijn voet uit, raakte licht de aarde aan, stak zijn andere voet uit en de passen raakten wild en vrolijk verwikkeld; de aarde weergalmde ervan.
Hij pakte me bij de schouder.
“Kom, jonge kerel van me, met ons tweeën!”
Wij stortten ons op het dansen. Zorbás corrigeerde me ernstig, teder en geduldig; ik vatte moed en voelde mijn zware benen vleugels krijgen.
“Goed zo, je bent een kanjer!” zei Zorbás, en hij klapte in zijn handen om het ritme voor me aan te geven. “Gezondheid, jonge kerel van me! Naar de duivel met alle papier en inktpotten! Naar de duivel met alle goederen en belangen! Man, man nu jouw persoon ook danst en mijn taal leert, zullen we nog heel wat af te praten hebben!”
Hij veegde met zijn blote voetzolen over de kiezels en klapte in zijn handen.
“Baas,” riep hij, “er is zoveel wat ik je te vertellen heb, van geen mens heb ik zoveel gehouden als van jou; er is zoveel wat ik je te vertellen heb, maar mijn tong kan er niet mee overweg… Dus dan ga ik alles wel dansen! Aan de kant, anders krijg je nog een trap! Toe maa! Hop, hop!”
(vertaling: Hero Hokwerda)
In de film ziet die scène er zo uit uit:
Voor alle duidelijkheid: in het boek Zorbás danst dus geen sirtaki, maar de zeïbékikos…
Over die dans – de zeïbékikos – schrijft Nicholas Gage (geboren als Nicholas Gatzoyiannis) in Hellas: a Portrait of Greece:
‘The Zeibekiko, a favorite dance in the tavernas, is either a solo or is performed by two persons dancing face to face. This is the dance Anthony Quinn performed in he film Zorba the Greek. The dancer’s arms are outstreched, resembling the wings of a bird, which is why it is frequently called the dance of the eagle. The Zeibekiko is a slow-moving dance of combat in which two men circle around each other or, if there is only one performer, he dances around an imaginary antagonist. It is the most difficult of all Greek folk dances, because it depends entirely on the dancer’s interpretation.’
Vertaler Hero Hokwerda heeft het in zijn nawoord ook over de door Zorbás gedanste dans als hij boek en film vergelijkt:
‘Maar we zullen de roman los moeten proberen te zien van de film, waarin het verhaal in elk geval op drie wezenlijke punten gewijzigd is (daarover later meer); bovendien is er met syrtaki*, bouzouki en al een heel eigen sfeer van folklore om de figuur van Zorbás komen te hangen, die de roman aan het oog dreigt te onttrekken.’
* Speciaal voor deze film ontworpen dans; er werden in Nederlandse bioscopen na vetoning van de film wel syrtakilessen aangeboden.’
Of de dans die in Zorba the Greek speciaal voor de film ontworpen is, weet ik niet, maar een sirtaki is het volgens mij wel. Want dit is de zeïbékikos.
De vraag is natuurlijk welke dans Merkel en Hollande dansen [lees: naar wiens pijpen Kama en Herr Seele Merkel en Hollande laten dansen].
Leave a Reply