Laat mij vrij vs. wees vrij
Iedere regisseur die met een toneelstuk aan de slag gaat, geeft daar min of meer zijn eigen draai aan. De tekst mag dan vastliggen, hij of zij interpreteert, legt accenten en eigent zich zo een stuk toe. Dat is niet hetzelfde als hervertellen. Hervertellen gaat verder. Wie hervertelt, is vrij eigen woorden te kiezen.
Wie William Shakespeare in het kader van The Hogarth Shakespeare hervertelt, is nog vrijer. Die hoeft zich helemaal niet aan de tekst te houden. Die mag er zo’n eigentijdse draai aan geven dat een roman alleen nog in de verte naar het stuk van Shakespeare verwijst waar het op gebaseerd is.
Margaret Atwood is – na Jeanette Winterson, Howard Jacobson en Anne Tyler – de vierde herverteller. Ze koos voor The Tempest / De storm. In de aanloop naar het schrijven van haar hervertelling las en herlas ze The Tempest, ontleedde en fileerde het stuk.
Vervolgens zette ze in op de laatste woorden van Prospero:
‘Set me free’,
en de structuur van het stuk:
‘(…) above all, The Tempest is a play about a producer/director/playwright putting on a play – namely, the action that takes place on the island, complete with special effects – that contains another play, the masque of the goddesses. Of all Shakespeare’s plays, this one is most obviously about plays, directing and acting’,
(uit: A perfect storm: Margaret Atwood on rewriting Shakespeare’s Tempest)
om vervolgens een gelaagd verhaal te schrijven, dat zich voor een groot deel afspeelt in een gevangenis en gaat over mensen die letterlijk of figuurlijk opgesloten zitten, waarin The Tempest / De storm zelf een belangrijke rol speelt (maar ook uit andere stukken van Shakespeare geciteerd wordt), waardoor ook haar roman gaat over het maken van een voorstelling.
De genius in Hag-Seed / Heksengebroed is Felix Phillips, artistiek leider van een theaterfestival. De kwade genius Tony, de man door Felix in het zadel van zakelijk manusje-van-alles geholpen, maar uiteindelijk gewetenloos genoeg om hem te (laten) wippen, op het moment dat Felix volledig in beslag genomen wordt door de voorstelling die geprogrammeerd staat: The Tempest / De storm.
Na zijn ontslag trekt Felix – die ook al een aantal persoonlijke verliezen heeft moeten incasseren: zijn vrouw is overleden bij de geboorte van hun dochter. Die dochter, Miranda (!), stierf toen ze drie was – zich terug in een schamel onderkomen. Er verstrijkt tijd – vergelijkbaar veel tijd als er in The Tempest / De storm verstrijkt voordat er een eind aan een uitzichtloze situatie lijkt te komen – voordat hij zich weer onder de mensen begeeft. Hij accepteert een baan als docent ‘Alfabetisering door Literatuur’ in een gevangenis. Hij stelt twee voorwaarden: niemand mag weten dat hij dé Felix Phillips is, en hij moet zijn gang kunnen gaan en Shakespeare-stukken met de gedetineerden kunnen spelen.
Terwijl de tijd verstrijkt, zint Felix op wraak. In de vierde winter dat hij in de Penitentiaire Inrichting Fletcher aan de slag gaat, doet zich een gelegenheid voor. De mannen met wie hij een appeltje te schillen heeft, allemaal opgeklommen op de maatschappelijke ladder, brengen een werkbezoek aan de gevangenis. Zij zullen een ultieme versie van The Tempest / De storm voorgeschoteld krijgen.
Net als The Tempest / De storm is Hag-Seed/ Heksengebroed een stuk in een stuk (in een stuk). De totstandkoming van de voorstelling – het doorgronden en eigen maken van personages en tekst, de enscenering, het multimediale spektakel dat Felix en zijn spelers er van maken – komt uitgebreid aan de orde, inclusief de opdrachten die Felix de inmates geeft. Opdrachten die veel verder gaan dan alfabetisering.
Via Felix laat Margaret Atwood de gevangenen uitblinken in waar ze goed in zijn. En verwijst zij het idee dat wie eenmaal veroordeeld is een slecht mens is naar het rijk der fabelen. De inmates krijgen en nemen veel ruimte om zich met de voorstelling te bemoeien. De keuzes die zij maken, de oplossingen die zij voorstellen, getuigen van inzicht en inventiviteit en gaan veel verder dan voorzien in de dramaturgie van Felix.
Margaret Atwood gaat als een dramaturg te werk. Ze ontleedt de oorspronkelijke tekst, toetst die op relevantie en actualiteit, snijdt, (ver)legt accenten, geeft betekenis, en kleedt vervolgens aan. Dat doet ze met het stuk in het stuk: haar The Tempest / De storm wordt daardoor een modern multimediaspektakel, waarin de nadruk ligt op niet vrij zijn, op gevangen zitten en jezelf opsluiten.
Haar vindingrijke enscenering van The Tempest / De storm is ingebed in een verhaal dat de eigenlijke hervertelling van het stuk van Shakespeare is. Het origineel resoneert in de (schuil)naam en schuilplaats van Felix. In de naam en de ‘substantie’ van zijn dochter. In de personages en hun onderlinge verhoudingen. In het verstrijken van de tijd. In streken. In het opgesloten zitten in overtuigingen. Nadrukkelijke verwijzingen die weer in lijn zijn met de manier waarop Shakespeare in zijn stukken verwees naar bronnen waaruit hij putte, en verhaalelementen aan elkaar plakte. Margaret Atwood munt in Hag-Seed / Heksengebroed op dat punt bewust niet uit in subtiliteit, maar net als The Tempest / De storm gaat dat eigentijdse verhaal over macht, wraak, liefde en verbeelding.
Atwood volgt Shakespeare echter niet slaafs. Hag-Seed / Heksengebroed wijkt op een aantal wezenlijke punten af van The Tempest / De storm. De titel – ‘Why name it after Caliban rather than Prospero? I won’t tell you that in advance, but there is a reason’ – is maar een voorbeeld.
Heksengebroed : een hervertelling van De storm
Margaret Atwood (vertaling: Lidwien Biekmann)
Amsterdam : Nijgh & Van Ditmar, 2016
ISBN 978-90-388-0119-3
Leave a Reply