Toen Jan Leyers gevraagd werd hoe hij zich ging voorbereiden op Zomergasten antwoordde hij Rinske Koelewijn (NRC Lux, 21 juli) dat hij leest over zijn gasten en de fragmenten bekijkt die ze willen laten zien. ‘Want dat is basically wat het programma is. Een gast die twaalf tot vijftien stukjes van interessant commentaar voorziet.’
Nu zijn seizoen Zomergasten erop zit kun je met dat antwoord twee kanten op: ofwel Jan Leyers heeft Zomergasten onderschat, ofwel het beeld dat hij – en met hem vele anderen – van Zomergasten heeft, komt niet overeen met de werkelijkheid.
Het is waar. In Zomergasten laten gasten fragmenten zien die zij van commentaar voorzien. Vroeger waren dat fragmenten waaraan de gasten dierbare herinneringen hadden. Samen vormden de fragmenten de kijkbiografie van de gast. Het voortschrijdend kijken getuigde van de groei van de gast. Wie uitverkoren was zijn of haar ideale televisieavond samen te stellen, koos relatief intuïtief. Toen was Zomergasten nog heel spontaan.
In het vijfentwingste seizoen van Zomergasten is van een dergelijke spontane keuze van fragmenten nauwelijks nog sprake. Niet de fragmenten, maar de overtuiging van de gast stond dit seizoen centraal. De fragmenten dienden ter ondersteuning van zijn of haar verhaal of visie. De redactie van Zomergasten zocht mee naar fragmenten die een verhaal konden ondersteunen. Daardoor kon het voorkomen dat een gast een fragment nooit eerder gezien had. Door dit hardop te zeggen – zoals Lidewij Edelkoort deed – werd de kijker van een illusie beroofd.
Het maakt voor een gastheer/presentator/moderator nogal wat uit of de gast zijn favoriete televisiemomenten laat zien en daar iets bij vertelt of dat hij te maken krijgt met gasten die al dan niet openlijk getuigen van hun voorkeuren, inzichten en overtuigingen. Dat laatste overkwam dus Jan Leyers. Voor zijn gasten ging Zomergasten veel verder dan commentaar geven bij twaalf tot vijftien stukjes. Zijn gasten hadden bijna zonder uitzondering een (verborgen) agenda. Jan Leyers beschikte niet over de antenne die nodig was om zijn gasten perfect te peilen.
Ik ben ervan overtuigd dat Jan Leyers zich serieus en gedegen heeft voorbereid op Zomergasten. Maar ik denk dat het onmogelijk is om van een Vlaming te verlangen dat hij zes vadem diep kan kijken in de ziel van zijn gasten. Bovendien is Jan Leyers een hoffelijke man die zijn gasten niet schoffeert, en waarschijnlijk pas als hij heel zeker weet dat hij het bij het rechte eind heeft in zal grijpen. Als gastheer/presentator/moderator was hij te weinig corrigerend en niet confronterend genoeg. Alsof zijn bewondering voor zijn (sommige) gasten te groot was. Daardoor hing hij aan de lippen van Henny Vrienten, ontging hem het spel dat Micha Wertheim speelde, kon Lidewij Edelkoort de illusie wekken in de toekomst te kunnen kijken, mocht Ben Verwaaijen zijn ideeën breed uitmeten en hoefde Adriaan van Dis niet met de billen bloot.
Eigenlijk was er maar een aflevering waarin sprake was van oprechte gelijkwaardigheid. Toen Jolande Withuis tot twee keer toe aanzat aan tafel – een keer in de studio en een keer bij haar thuis – ontspon zich een Zomergasten zoals Zomergasten – alle innovaties ten spijt – bedoeld is. Jolande Withuis was bereid openhartig te zijn en zich kwetsbaar op te stellen. Zonder bang te zijn dat haar deskundigheid in twijfel getrokken zou worden, liet zij zien hoe haar gezin van herkomst en haar opvoeding haar leven als mens en wetenschapper blijvend beïnvloed hebben. Dankzij haar uitnodigende houding was het voor Jan Leyers niet moeilijk om vragen te stellen.
Het is de gastheer/presentator/moderator die het ieder jaar opnieuw – ongeacht de prestaties die hij/zij levert – zwaar te verduren heeft. De gasten blijven meestal buiten schot. Zij zijn gast, hun treft geen blaam. Wat ook niet ter discussie staat is het format van het programma. Maar Zomergasten is het format. Als Jan Leyers zegt dat het kiezen en becommentariëren van fragmenten de essentie van het programma is, is dat waar maar er zijn vele variaties mogelijk op dat simpele thema. Dit jaar werden de gasten geselecteerd op het domein dat zij bestrijken – ook dat zei Jan Leyers in het interview met Rinskje Koelewijn. Zomergasten koos dit jaar voor: muziek en film, literatuur en reizen, individualisme en communisme toekomst en verleden, oorlog en vrede. Gasten moesten hun fragmenten dus schijnbaar in een bepaalde richting zoeken.
Ik heb niets tegen een rode draad die kan helpen bij het selecteren van fragmenten. Wie al een heel leven televisie kijkt, komt als hij/zij even nadenkt tot veel meer dan vijftien fragmenten die vanwege de nostalgie, gedenkwaardigheid of schoonheid een plaats in de line-up van favoriete stukjes verdienen. Maar een gast vooraf vastpinnen op een onderwerp, beperkt hem in zijn vrijheid bij het samenstellen van zijn televisieavond.
Gasten selecteren alleen omdat zij representatief zijn voor een domein, doet geen recht aan de nieuwsgierigheid waarmee naar Zomergasten (uit)gekeken wordt. Kijkers willen niet alleen iets weten over de man of die vrouw, ze hopen ook dat ze zich herkennen in de gekozen fragmenten, dat er beelden bij zijn die ook hun netvlies zijn blijven hangen.
Wat mij betreft mag Zomergasten weer het VPRO-luchtige zomerprogramma worden dat het jarenlang was. Met gasten die zich in de kijker gespeeld hebben en fragmenten die iets zeggen over de gast en hoe hij/zij het medium televisie ziet. En met een presentator die niet voor zijn reputatie hoeft te vrezen als hij ja zegt tegen Zomergasten. Er zijn nog gegadigden genoeg in beide categorieën.
Leave a Reply