Uit de tijd vallen: een verhaal in stemmen – David Grossman

– Een verhaal dat er altijd al geweest lijkt te zijn –

Vijf jaar geleden viel de zoon van David Grossman in de oorlog. Vanaf dat moment horen Grossman en zijn vrouw bij het leger van rouwende ouders. Die ouders geeft Grossman in Uit de tijd vallen een stem. Letterlijk – want hij laat meer dan een kindverloren ouder zijn beklag doen, maar vooral figuurlijk – wat gebeurt is van alle tijden en in de vorm die Grossman kiest echoën de grote verhalen die de wereld moesten verklaren toen de mens daar zelf nog niet toe in staat was.

Uit de tijd vallen begint met een man en een vrouw die na lang te hebben gezwegen weer woorden vinden voor elkaar, woorden om het gebeurde te reconstrueren, maar nog geen woorden om elkaar tot troost te zijn. Hij wil naar ‘daar’, naar ‘daar’ waar hij zijn zoon vermoedt. Zij vindt dat een zinloze expeditie. Toch gaat hij. Hij begint te lopen. Hij begint te lopen in cirkel met een steeds grotere diameter: eerst rond de tafel, dan rond het huis, dan rond het dorp.

Al lopend vangt hij de verhalen op van anderen die worstelen met eenzelfde niet te vergelijken verlies. De één na de ander sluit zich bij hem aan, zelfs zij die er niet over kunnen willen praten. Ze lopen en lopen, vanuit de verte gadegeslagen door de vrouw van ‘de lopende man’ en de centaur, die zichzelf belast heeft met de opdracht het gebeurde te herscheppen in de vorm van een verhaal.

Tot ze ergens komen – bij een wand, waarvan niet zeker is dit het ‘daar’ is waar ze naar op weg dachten te zijn (ik moest steeds maar denken aan de grens van het nog onontdekte land uit de beroemde Hamlet-monoloog: –  ‘the undiscover’d country from whose bourn no traveller returns’) – hebben ze tijd om hun verdriet en boosheid te uiten:

‘En waarom? – Hebben jullie daar eens over nagedacht?
Waarom zijn jullie eigenlijk geworden tot die doden?
Waarom niet beter opgepast? – Opgepast als wij?
Waarom gegaan en door die ziekte aangestoken?
En naar de oorlog, waarom naar het front gegaan?
En naar het water? – Waarom naar het scheermes?’ 

Eenmaal ‘daar’ – of wat voor ‘daar’ moet doorgaan – breekt een andere fase aan. De fase van verzoening en acceptatie. Het moment van het echte afscheid en het loslaten.  

Behalve aan Hamlet moest ik ook aan het Bijbelboek Ezechiël denken. De associatie met Ezechiël 37, 1-10 was het sterkst op het moment dat de stoet ‘daar’ bereikt en ieder voor zich zich tot de aarde bekent. In dieverzen voegen beenderen zich weer aaneen en wordt gevallenen de levensgeest ingeblazen.

Uit de tijd vallen heeft de vorm van een gedicht voorzien van intervallen van proza. Grossman laat stemmen elkaar aanvullen, soms klinken beurtzangen en nemen de lopenden elkaars woorden over. Het ritme van de woorden, van het lopen, leidt onontkoombaar naar het moment waarop het verstand en het gevoel elkaar tegenkomen en zij hun plaats aan elkaar moeten afstaan. 

Uit de tijd vallen gaat over dat wat de dood doet en over het daar woorden voor vinden. Het gaat over wat er nodig is om voorbij de woorden die verslag doen te reiken. Een daarmee ook over (de noodzaak van) schrijven en scheppen.

‘Alleen: het breek mijn hart, mijn schat,
te denken dat ik –
dat het kan –
dat ik daarvoor woorden heb gevonden.’

Zo eindigt Uit de tijd vallen. Woorden vinden voor het onzegbare is dan misschien een overwinning op de machteloosheid en het pas op de plaats maken, maar het kan ook voelen als een vorm van verraad. Wie de woorden vindt, maakt het verlies van een dierbare dode deelbaar en loopt het risico het daarmee te banaliseren.
Zo niet David Grossman. Hij schreef meer dan een verhaal. Uit de tijd vallen wekt de indruk dat het er eigenlijk altijd al was en er ook altijd zal zijn.