– De som en de afzonderlijke delen –
Dat ik hou van het werk van Cees Nooteboom wil niet zeggen dat ik blind ben voor zijn tekortkomingen, zo hij die al heeft en publiek zou maken. Dat ik hou van het werk van Cees Nooteboom staat ook het beschouwen van zijn werk niet in de weg.
Brieven aan Poseidon heet zijn nieuwe boek. Een boek dat zich niet zo snel in het hokje van een genre laat duwen. Het bevat brieven aan Poseidon, maar ook miniaturen die hun bestaan danken aan het vinden van voorwerpen, het vermogen tot waarnemen en het verlangen te verklaren en toe te lichten. Miniaturen en brieven die aanvankelijk in los verband samengebracht lijken, maar naarmate Brieven aan Poseidon vordert blijken zij hetzelfde doel te dienen: Nooteboom de gelegenheid bieden om de mens en de dingen te bezien in de wetenschap dat zij het zonder god als schepper, beschermer en zingever moeten stellen.
Hoewel Nooteboom zich in 23 brieven rechtstreeks tot de zeegod richt – dezelfde die hij ieder jaar voor het verlaten van het eiland waar hij woont vraagt om er het volgende jaar terug te mogen keren – verwacht hij geen antwoord: ‘Hoort dat bij goden, dat ze zich uitsluitend in vormen van fictie manifesteren, en het af laten weten als het erop aankomt? Alle gebeden en offers voor niets?’ In de monologische tweespraak tussen schrijver en god zijn antwoorden van ondergeschikt belang. Het gaat om de constatering dat de goden en God verworden zijn tot verhalen waar de mens geen geloof meer aan hecht. Sinds de mens weet, zelf kan scheppen en het verschil tussen sterfelijk en onsterfelijk gerelativeerd heeft, kan hij met aanmerkelijk minder mythen toe.
In de brieven toont Nooteboom zijn erudiete filosofische zelf, maar zonder zich te verliezen in abstracties. De miniaturen – ‘Het zullen de dingen zijn die ik lees, die ik zie, die ik denk. Die ik verzin, die ik me herinner, die me verbazen.’(…) ‘Ik heb ze geschreven omdat ik dacht dat je misschien nog iets van de wereld wilde weten’ – laten een andere, de kwetsbare en sterfelijke, kant van Cees Nooteboom zien. De kant die zekerheid ontleent aan de cyclus van de seizoenen en de schoonheid bezingt van het kleine, het nogal eens onopgemerkte.
In de brieven gaat het aanvankelijk over de oorsprong van de wereld en het wezen van de mensheid, maar uiteindelijk voert Nooteboom Poseidon zijn eigen universum binnen. Confronteert hij hem steeds meer met zijn eigen fascinaties: de invloed van intredende dooi op het voedselzoekgedrag van vogels; de vergankelijkheid van een walvis; metselwerk dat de gedaante van een steen aanneemt of de memento mori die zeewier en als van leer geworden lijken zijn.
Cees Nooteboom noemt zowel de brieven als de miniaturen aperçu’s. Volgens een woordenboek is een aperçu: 1. Beknopt overzicht 2. Kort overzicht 3. Korte uiteenzetting 4. Rake typering 5. Resumé 6.) Slotsom 7.) Samenvatting.
Op Brieven aan Poseidon zijn betekenis 3 en 4 het meest van toepassing.
In korte tijd las ik Brieven aan Poseidon drie keer. De eerste keer begon ik bij de tekst en bladerde ik na elke tekst naar de bijbehorende noot en/of afbeelding. Daarna las/bekeek ik eerst de bron om vervolgens het woordgeworden beeld dat Cees Nooteboom ervan maakte te lezen. Tot (voorlopig) slot liet ik de tekst voor zich spreken.
Dat deed de tekst onmiddellijk. Losgezongen van hun directe aanleiding verloren de miniaturen – laat ik dat woord blijven gebruiken voor de niet-brieven – hun beschrijvende karakter. Door het slijpen en polijsten van woorden ontstaan uit observaties en fascinaties beelden die het particuliere overstijgen.
Door zijn bronnen prijs te geven laat Cees Nooteboom zien hoe hij te werk gaat. Maar dan wel zoals een illusionist zich op zijn vingers laat kijken: we staan er met onze neus bovenop en toc
h zien we niet hoe hij het doet. Alleen dat hij het doet. Dat hij het niet allemaal verzint, maar gebruik maakt van de aanwezigheid en de potentie van de dingen.
Zo bekeken staat Nootebooms werk vol met alinea’s die als ze uit hun verhaal gelicht worden levensvatbaar zijn als miniatuur, maar in Brieven aan Poseidon bewandelt hij de omgekeerde weg: hij assembleert te hooi en te gras verzamelde onderdelen – zij het dat het zijn oog en zijn geest zijn die sprokkelden – tot een bouwwerk met stenen en voegen van taal.
Tegenover de mythen waarmee hij in Brieven aan Poseidon afrekent, zet Nooteboom verhalen met een menselijke maat vol typische Nooteboomzinnen, zoals: ‘Was degene die ik nu ben, bijna zeventig jaar later, al aanwezig in het kind dat ik me niet herinner?’, ‘Willekeurige dag, willekeurige plaats. Daarmee bedoel ik dat ik ook iemand anders had kunnen zijn, in een andere stad, op een andere dag’ of: ‘Is iemand die een paar duizend jaar dood is even dood als iemand die vorig jaar stief? Bestaat er een hiërarchie in het dodenrijk, waarbij een oudere dode en andere status heeft dan een nieuwkomer die nog niet door de eeuwigheid is aangeraakt, maar nog naar tijd ruikt, naar leven?’ en tot slot: ‘Onmogelijke liefde tussen mensen kennen we, maar tussen dieren heersen andere wetten en blijft het geheimzinnig, al was het maar omdat ze er niet over schrijven.’
Ook al betwist Cees Nooteboom in dit boek nut en noodzaak van mythen, Brieven aan Poseidon zou niet misstaan in de serie Mythen, ‘een reeks waarin enkele van de beste auteurs van de wereld worden samengebracht. Ieder van hen hervertelt een mythe op een moderne en memorabele manier.’ Ook al is van hervertellen geen sprake, het is eerder een spin-off van het oorspronkelijke verhaal. Maar zijn prequels, sequels en spin-offs niet bij uitstek moderne vormen van verder vertellen? En in de rij auteurs die aan de reeks bijdroegen – de al lang gerenommeerde schrijvers als Margaret Atwood, A.S. Byatt en David Grossman, en geslaagde schrijvers van een jongere garde: Ali Smith, Viktor Pelevin en Jeannette Winterson – misstaat die van Cees Nooteboom niet.
Tot slot: Brieven aan Poseidon begint met de ontstaansgeschiedenis: ‘Hoe begint iets? 2008, een februaridag in München, ik heb op de Marienplatz een boek gekocht van Sándor Márai, geen roman, maar korte stukken.’ (waarna hij uitwijdt over Márai, lw). ‘Ik loop met mijn nieuwe boek naar de Viktualienmarkt en zoek een plaats om te lezen. De mensen zitten buiten. Ik zie een terras bij een restaurant waar nog een stoel vrij is. Ik bestel een glas champagne om deze eerste dag van de lente te vieren en begin te lezen. Het boek verscheen in 1938, maar wat ik lees is het werk van een tijdgenoot, iemand die zijn leven doorbrengt met kijken en lezen, reizen en schrijven. Ik ben zomaar gaan zitten, maar op het servet dat ik krijg staat de naam Poseidon in blauwe letters, de kleur van de zee waaraan ik ’s zomers woon. Dat moet een teken zijn, iemand wil mij iets zeggen, en ik heb geleerd zulke tekens te gehoorzamen. De god staat erop met zijn drietand, en, al ben ik dan midden in een boek, ik besluit dat ik hem, zodra dat boek af is, brieven zal schrijven, kleine woordverzamelingen die over mijn leven berichten.’
Zoek de verschillen met deze versie van het verhaal – een ongedateerd fragment uit een interview in de VPRO-gids, te lezen op www.ceesnooteboom.nl: ‘Zo ben ik nu aan een reeks aperçu’s begonnen, korte stukken waarin ik schrijf over de toestand in de wereld, over alles om mij heen. Het zijn brieven aan Poseidon. Waarom? Ik liep vorig jaar op een middag over de Viktualienmarkt in München, het was februari maar de zon scheen, en ik dacht: waarom niet? en bestelde op een terras voor mezelf een glas champagne. Onderwijl dacht ik aan het schrijven van die stukken. Berichten. Maar aan wie? Toen keek ik schuin omhoog en zag op de gevel de naam van het restaurant. Poseidon. Dat wordt je dan aangereikt, een geschenk van de werkelijkheid.?’
Wie verhalen maakt van de werkelijkheid valt soms in de valkuil van het mythologiseren.
Leave a Reply