Wissel – Sabine van den Berg

– Als het roer om moet in een gezin –

Als Wissel begint, weet Ada dat haar vader vrouw wil zijn, maar ze mag het aan niemand vertellen, ook niet aan haar broertje Otto. Haar vader woont niet meer thuis, maar bezoekt zijn gezin wekelijks. Bezoeken die omgeven zijn door geheimzinnigheid.

Terwijl haar vader hoopt ervaringen met Ada te kunnen delen – ze zijn toch immers beiden op weg vrouw te worden – zet Ada zich steeds meer tegen hem/haar af. Haar broertje is jong genoeg om zich, als hij het eenmaal weet, niet te schamen. Begrijpen doet hij het niet, en accepteren is een te groot woord, maar hij is pragmatisch: hij wil zijn vader niet kwijt, dus als hij hem Hannah moet noemen, doet hij dat.

De keuze van de vader verandert de dynamiek in het gezin. Een echtgenote raakt haar partner kwijt, een moeder de vader van haar kinderen, de kinderen hun vader, de vader mannelijkheid en daarmee zijn positie. Gewonnen wordt er weinig, zelfs Han(nah) – die nu net als zijn/haar kinderen een palindrome naam heeft – kent gevoelens van onomkeerbare spijt.

Wie een geheim moet bewaren, komt in een isolement terecht. En dat is wat er in Wissel gebeurt. Voor mij gaat Wissel over het hebben van geheimen, meer dan over transseksualiteit – dat onderwerp is wel uitermate geschikt om het over dat andere onderwerp te hebben: mensen weten er weinig van maar vinden van alles.

Door het geheim wordt een gezin van vier met vanzelfsprekende banden en een grote mate van vertrouwdheid, opgesplitst in vier losse personages die hun nood klagen en strategische allianties met elkaar en anderen aangaan. De kinderen net zo goed als de volwassenen. Weerbaarheid moet geleerd worden – ook letterlijk: Ada zit op karate. Bestaande contacten herzien. Vertrouwen opnieuw gewonnen.

Het zal ongetwijfeld kloppen wat Sabine van den Berg Han(nah) en de zijnen/haren laat beleven als het over transseksualiteit gaat, maar het doet me niet zoveel. Daar is het gekozen perspectief – het is Ada die het verhaal naar haar hand zet – debet aan. Sabine van den Berg benut de kans die de vrijheid om vanuit de verbeelding van een kind te vertellen niet optimaal. Ada’s belangen zijn al te concreet, haar verantwoordelijkheidgevoel te groot, ze had al een eigen leven met liefhebberijen en is te oud om nog magisch te mogen denken, terwijl dat is wat het verhaal nodig heeft. Misschien was het met Otto als verteller beter gelukt.

Ada is degene die moet gaan zorgen, haar plaats in de kinderrij verplicht haar daartoe. Dat wordt met name duidelijk als haar moeder in een staat van verstarring raakt:

‘Een paar dagen. Een week. Hoelang het geduurd heeft, weet ik niet, maar ineens is ze grijs en is haar krullende haar pluizig als dat van een bejaarde. Het zal wel heel langzaam zijn gegaan, elk uur een paar grijze haren erbij zodat ik het niet zag, het niet opmerkte. Tot ik op een dag naar beneden kom en van de vreemde vrouw in onze woonkamer schrik. De vrouw in de hoek van de bank, die niet van haar plaats is geweest, mijn moeder.’

De toestand van verstarring duurt en Ada moet het heft wel in eigen handen nemen, willen de dagelijkse dingen gedaan worden. Zij is degene die haar moeder moet aansturen. Zij is degene die haar broertje wijzer moet maken. Dat laatste doet ze door hem een vervolgverhaal te vertellen over een rijdende trein waar ze opgesprongen zijn maar niet meer afkunnen – dat is ook de metafoor die gebruikt wordt voor de keuze die Han(nah) gemaakt heeft en waar zij mee moeten leren leven. In dat verhaal verwerkt ze al haar angsten en onzekerheden, zodat ze daarbuiten stoer en bot kan zijn. Of wat zij vertelt Otto gerust stelt is maar zeer de vraag – het is een heel spannend verhaal.
Het verhaal van de trein symboliseert ook de mogelijkheid van toenadering. Die komt, ook voor Ada, maar pas als ze weer kind kan zijn en haar moeder haar rol weer oppakt.
Als haar eerste stappen in het verwerkingsproces gezet zijn.

Haar broertje heeft haarscherp door dat de dingen zich ten goede – vanuit zijn perspectief – keren, en dat zijn zus hem niet zomaar een verhaal vertelt:

‘Hij kijkt me recht aan. “Wanneer is het verhaal afgelopen? Je stelt het einde steeds uit.”
“We zijn er nog niet.”
“Maar in het echt wel. Het gaat nu toch goed tussen jou en Hannah? Je moet een mooi einde verzinnen voor het verhaal.” Zijn ogen lijken van ijs.’

In het laatste hoofdstuk, dat dezelfde titel draagt als het boek, komen begin en einde samen: Ada heeft het al over Hannah, terwijl ze vertelt hoe haar vader zijn geheim met haar deelt.

Over transseksualiteit zijn overtuigender verhalen verteld – al is een deel daarvan geen fictie, maar pijnlijke werkelijkheid. Wat Sabine van den Berg in Wissel vooral invoelbaar maakt is de ontwrichting van een gezin als gevolg van het geheim moeten houden van een ingrijpende gebeurtenis gaan is. Ook daar is al veel over geschreven – meestal met echtscheiding als aanjager, maar daar kan het boek van Sabine van den Berg nog wel bij. Vanwege het zoeken naar literaire vormen – voor zover het de verhaalstructuur betreft, met de stijl wordt niet geëxperimenteerd – en de wisselwerking tussen een aandoenlijk jongetje en zijn grote zus.