Zomergasten 2013: Beatrice de Graaf, Niet alles door een veiligheidsbril bekijken

Framen is tijdens de derde aflevering van Zomergasten een woord dat vaak valt. Framen – het bewust beïnvloeden van beeldvorming door een onderwerp van een ‘gekleurde’ context te voorzien – maakt dat op het vakgebied van hoogleraar Conflict en veiligheid in historisch perspectief Beatrice de Graaf vaker dan noodzakelijk onrust wordt gezaaid.
Framing zorgt er ook voor dat hoe het werkelijk was onderbelicht blijkt.

Framing – niet alleen de media maken zich daar schuldig aan – kan een heel verkeerd licht op zaken werpen. Het eerste voorbeeld daarvan zoekt Beatrice de Graaf, geboren in Putten, dicht bij huis. Zij hekelt de Randstedelijke arrogantie waarmee in de documentaire Putten op de Veluwe gesuggereerd wordt dat de Puttenaren zich – na de razzia in 1944 – naar de slachtbank hebben laten leiden. De herinnering aan de oorlog, is volgens Beatrice de Graaf, voor een groot deel bepaald door de berichtgeving vanuit het westen van het land.

Beatrice de Graaf studeerde Duits en geschiedenis en deed voordat ze deskundig werd op haar huidige vakgebied tijdens en vlak na haar studie veel onderzoek in Duitsland, niet alleen naar de weggevoerde inwoners van haar dorp – ze werkte mee aan de documentaire Op de drempel van het grote vergeten van Thom Verheul. Willen weten wat zich in de bewuste nacht in Putten heeft afgespeeld, bleek daarbij wel degelijk een belangrijke motivatie – maar ook naar informatie over Nederlanders in Stasi-archieven.

Volgens haar was dat vooral een samenloop van omstandigheden, en niet zozeer een bewuste keuze die voortkomt uit haar eigen geschiedenis, antwoordt ze als Wilfried de Jong haar daarnaar vraagt. Hij laat het daarbij.
Een geschikter moment om Beatrice de Graaf te vragen naar een mogelijk verband tussen leven en werk doet zich daarna niet meer voor. Gemiste kans, zou ik zeggen. Want het feit dat je altijd keuzes kunt maken, is naast framing een thema.

Aan de hand van een fragment uit Unsere Mütter, unsere Väter – waarin niet de nazi-ideologie maar de kameraadschap tussen Wehrmachtsoldaten centraal staat – wijst Beatrice de Graaf op de mentaliteit die soldaten en terroristen gemeen hebben: de verantwoordelijkheid om ook in extreme situaties kameraden thuis te brengen.
Zij zijn niet in de positie om een politiek standpunt in te nemen, hun taak is te strijden en op het moment dat de situatie uitzichtloos is en vechten geen zin meer heeft, valt de basis onder hun handelen weg.

Later komt ze daar nog een keer op terug, als ze het naar aanleiding van de documentaire 09.11 Zulu van Vic Francke heeft over Nederlandse commando’s die uitgezonden zijn naar Afghanistan voor een opbouwmissie. Zij wijst op de onwerkbare tegenstelling vechten in een democratie – waarbij je geboden bent aan de regels van de rechtsstaat en proportionaliteit de maat waarmee gemeten wordt is – en de omstandigheden waarin de commando’s – het kapitaal van de strijdmacht – daar terecht komen.

Het duurt een uur voordat het gesprek toegespitst wordt op terrorisme. De eerste terroristen die de revue passeren is de RAF, die in Nederland lang op sympathie konden rekenen. Tot ze ook hier drie mensen doden. Ze zegt dat naar aanleiding van een fragment uit NEON waarin Jules Deelder Berlijn bezoek, en niet alles wat hij daar zegt door de VPRO (toen in 1980) voor uitzending geschikt geacht werd.
‘Terrorisme leidt tot maatregelen die anders niet genomen worden.’ Radicalisering – ‘terroristen zijn uit op theater, op provocatie’ – leidt tot tegenreacties die soms contraproductief zijn. Volgens Beatrice de Graaf is het mede aan de hetze tegen de RAF te wijten dat Ulrike Meinhof – die tot op dat moment nog geen hardcore terroriste was – definitief toetrad.

‘Een terrorist is niet altijd iemand die willens en wetens voor de gewapende strijd kiest. Je kunt er ook inrollen, gedwongen of geframed worden’,  zegt ze naar aanleiding van Four Lions, een film van Chris Morris, waarin gespeeld wordt met het beeld van terroristen. ‘Het beeld van een terrorist is een stereotype beeld. Met stereotypen kun je spelen. Je kunt dat beeld omarmen of zoeken naar manieren om je er tegen af te zetten.’

Confronterend is de jihadistische anachiet Blanke tirannie waarin de tegenstelling bezongen wordt tussen streven naar leven en sterven voor de goede zaak. Beatrice de Graaf waarschuwt er niet alleen met een veiligheidsbril naar te kijken. Wat gezongen wordt is niet per definitie strafbaar en zegt ook niets over de actiebereidheid.
Strafbaar wordt het pas als opgeroepen wordt tot gewapende strijd. Neemt niet weg dat de AIVD alert moet zijn en moet nagaan in hoeverre uitingen als deze onderdeel zijn van de radicaliseringspuzzel.

Naar aanleiding van een item uit het Channel Four News over Britse vrouwen die zich tot de islam bekeren en gewapend strijd voeren stelt Wilfried de Jong haar de vraag of hier sprake is van terrorisme of vrijheidsstrijd. ‘Die twee kunnen samengaan: je kunt voor de vrijheid strijden en gebruik maken van terroristische tactieken.’ Waarna ze twee essentiële kenmerken van die tactiek benoemt: het doel is angst aanjagen en een regering dwingen iets te doen of iets na te laten. Ook hier gaat het weer om framing: ‘Zij geven hun leven zinvol vorm en vinden zichzelf geen terrorist.’

‘Om in een ver vroeg voor-stadium in te grijpen heb je wetgeving nodig.’ Maar wanneer is het ver vroeg voor? Moet je jongeren die naar Syrië gaan tegen zichzelf bescherming. Beatrice de Graaf vindt van wel. Hoewel er mogelijkheden zijn – vechten in vreemde krijgsdienst is strafbaar (maar alleen als sprake is van een burgeroorlog, en dat is in veel van de gevallen waar de maatregelen gewenst zijn niet aan de orde), deelnemen aan trainingskampen en het ronselen van strijders ook – erkent ze dat de maatregelen die het strafrecht biedt haaks staan op de effectiviteit.

Wilfried de Jong wil van Beatrice de Graaf – die zelf belijdend christen is – weten of ze mee kan in de gedachte dat de vrouwen de keuze vanuit hun geloof maken. ‘Als je de democratie en het strafrechtelijk discours weglaat, kan ik me voorstellen dat je gehoor geeft aan een hogere roeping. Maar ik vind dat je de wapens niet moet oppakken. Daar kan ik niet in mee gaan.’

Tegenover het framen en je gaan gedragen naar het beeld dat anderen van je hebben, staat voor Beatrice de Graaf het feit dat je altijd een keuze hebt. De abt in Des hommes et des dieux kiest. ‘Hij laat zich niet meezuigen of intimideren. Hij houdt vast aan wat hij als zijn opdracht ziet: de nood lenigen van mensen in zijn directe omgeving’. Dat hij aan het eind van de film – gebaseerd op een waargebeurd verhaal – omkomt ‘kan gebeuren, maar dat is geen doel’. Zijn geloof maakt hem vrij. Dat geldt niet voor de jonge vrouw in de film Requiem die er niet in slaagt om geloof en traditie te verbinden met het moderne leven. Door de keuze te maken om haar ouderlijk huis te blijven bezoeken, laait de confrontatie tussen haar en haar ouders steeds opnieuw op.

Het kiezen in de film Buongiorno, notte van Marco Bellocchio is van een andere orde. De film gaat over het gevangen houden van Aldo Moro door de Rode Brigade. De film laat zien dat een andere afloop mogelijk was, als één van de daders een andere keuze gemaakt had.

Het is vooral de historica Beatrice de Graaf die haar enthousiasme laat spreken. ‘Je moet de geschiedenis niet alleen beoordelen op uitkomsten, maar ook op mogelijkheden.’ Ook dat is een kwestie van kaders doorbreken.
Wilfried de Jong wil weten of haar opmerkingen een pleidooi zijn voor de menselijke kant van de terrorist. Beatrice de Graaf ziet het ruimer: ‘Het gaat er om mensen zo op te voeden dat ze keuzes kunnen maken. Daarbij telt welke ruimte je geeft aan andersdenkenden en of er ruimte is om tegen te spreken. Het gaat er om het goede te doen en rechtvaardigheid te betrachten.’

‘Kun je terroristen vergeven?’ De vraag van Wilfried de Jong lijkt daar op aan te sluiten, maar het antwoord van Beatrice de Graaf is opnieuw fundamenteler: ‘Vergeven: dat kunnen alleen slachtoffers.’ Om daar aan toe te voegen: ‘Het hoeft niet, maar het helpt wel. Vergeven is een copingmechanisme om trauma en stress een plaats te geven.’ Ook nu weer maakt Beatrice de Graaf het voorbehoud dat zij nog nooit in een situatie verkeerd heeft, waarin dit aan de orde is. ‘Ik hoop dat ik over de daad heen kan kijken’, maar als ze bedenkt dat het ook kan gaan om iets dat haar kinderen wordt aangedaan, trekt er twijfel over haar gezicht.

De meest politiek uitspraak die Beatrice de Graaf tijdens Zomergasten doet heeft betrekking op veiligheid als individueel ‘ding’. ‘You’re entire life is online’ is de boodschap van een confronterend spotje van reclamebureau Duval Guillaume. Volgens Beatrice de Graaf is het niet zo dat de wereld veiliger wordt als alles van en over iedereen bekend is: ‘ook zonder PRISM weten we eigenlijk alles al’, maar weten zegt niets over het effectief gebruik van informatie.

Beatrice de Graaf pleit er voor om het beschermen van de persoonlijke autonomie weer op te nemen in de grondwet en wel als tweezijdig sociaal contract, waarbij de burger weet wat er over hem bekend is, die informatie kan controleren en kan beslissen over het bestaan of vernietigen. ‘Je kunt de technologie niet meer terugdraaien, maar mensen wel bewust maken.’ Zij vindt het te gemakkelijk om terug te vallen op de zinsnede ‘ik heb toch niets te verbergen, dan doe je of privacy het verbergen van geheimpjes is’.

Beatrice de Graaf doet een avond lang wat ze graag doet: college geven. Wilfried de Jong is niet opgewassen tegen de kennis en het elan van Beatrice de Graaf. Hij heeft zich ingelezen, maar is er niet in geslaagd om zich de materie zo eigen te maken dat hij de hoogleraar zinvol in de rede kan vallen. Zij vindt zijn vragen – zo lijkt het althans – te eendimensionaal om altijd even serieus op in te gaan.

Ondanks haar vakantie – ze kwam een dag voor de uitzending terug – is ze helemaal bij en zo goed in staat om te doen wat ze als haar taak als wetenschapper ziet – zo snel mogelijk zo veel mogelijk informatie verzamelen (via open bronnen, het netwerk en sociale media) en die informatie verbinden met patronen en intuïtie – dat er voor een interviewer zonder specifieke kennis weinig eer aan te behalen is.

Maar wat haar drijft om dat te doen, komt in Zomergasten onvoldoende uit de verf. Alles terugvoeren op haar Heimat en het lot dat de Puttense gemeenschap trof, is verleidelijk maar doet haar geen recht. Net zoals haar framen als belijdend lid van de PKN haar keuzes tekort doen. Maar Beatrice de Graaf gaf haar gastheer weinig ruimte om dat soort vragen te stellen.