Ik hoor nog tot de generatie schoolkinderen voor wie schoolplaten beeldbepalend waren. Door lang – maar vooral onbewust – te kijken naar tekeningen op megaformaat leerde ik de natuur en de geschiedenis kennen.
Cornelis Jetses en J.H. Isings zijn grote namen als het om de klassieke schoolplaten gaat. De een tekende schematischer dan de ander, maar beiden wisten complexe problematiek in één beeld te vangen.
Regelmatig overweeg ik – als ik over een boekenmarkt slenter – er uit louter nostalgische overwegingen een te kopen. Maar welke moet ik dan kiezen en waar hang ik hem dan. En dus komt het er niet van.
Uit bezorgdheid over een afnemend historisch bewustzijn blies Frits van Oostrom in 1998 de traditie van het schoolplaten maken in zekere zin nieuw leven in. Hij bracht schrijvers en illustratoren samen en dat resulteerde in Historisch Tableau: geschiedenis opnieuw verbeeld in schoolplaten en essays.
Adriaan van Dis neemt in Historisch Tableau: geschiedenis opnieuw verbeeld in schoolplaten en essays het slavernijverleden voor zijn rekening. En Peter Nuyten maakte daar een schoolplaat bij. Op de tekening herken ik de in het gelid gestapelde slaven die in het ruim van een schip zo min mogelijk plaats in mogen nemen, zodat ze met zoveel mogelijk tegelijk verscheept kunnen worden. Dat beeld – het stond in een boek, ik weet niet meer welk – is mij altijd bijgebleven.
In zijn tekst – De slavernij voorbij – zegt Adriaan van Dis iets over dat gestapeld vervoeren: ‘Wie de statistieken van de slavenhandel nader bestudeert, ziet dat Holland – dat wil zeggen de WIC – met een geschat totaal van 2000 transatlantische reizen en 500.000 vervoerde slaven de vijfde plaats op de wereldranglijst inneemt. Portugal, met 30.000 reizen en 4.650.000 slaven, is goed voor de eerste plaats, gevolgd door Engeland met 12.000 scheepsreizen en 2.600.000 vervoerde slaven. Let wel: levend aangekomenen in het land van bestemming, gemiddeld 20% haalde de overtocht niet. Holland kon zich beroemen op het laagste sterftecijfer. Niet slecht voor de schaamte.’
Hoewel Van Dis het Nederlandse aandeel aan de slavenhandel zowel in tijd, ruimte en cultuur in perspectief plaatst, valt er uiteindelijk ook wat hem betreft weinig te relativeren.
Dat Nederland volgens Hugh Thomas als eerste literair verzet pleegde tegen de slavenhandel (Moortje van Gerbrand Adriaansz Bredero) en dat er al vanaf het begin van de Europese slavenhandel in Nederland tegen geageerd werd, laat onverlet dat Nederland als een van de laatste landen de slavernij afschafte.
In De slavernij voorbij gaat het over de sporen die het slavernijverleden nalaat op het vormen van de identiteit van een land – het land van herkomst en het land van bestemming – en op het vormen van de identiteit van direct betrokkenen – de bovenliggende partij en degenen die zich in de rol van slaaf moesten schikken.
Dat je geen slaaf of slavendrijver geweest hoeft te zijn om ‘last’ van te hebben van een slavernijverleden, bewijst de anekdote over een ontmoeting op het eiland Gorée voor de kust van Senegal, waar Adriaan van Dis een aantal maanden woonde:
‘Ik bleef er overdag maar liever uit de buurt. Ik voelde me te wit als ik dat verdriet zag en ik werd ook telkens overvallen door een onberedeneerd gevoel van schaamte. Maar deze fijngevoeligheid verliet mij toen een paar eilandbewoners mij een keer overhaalden terstond naar het Grote Slavenhuis te komen. De Amerikaanse schrijfster Alice Walker was er gesignaleerd, ik moest en zou haar ontmoeten, vonden ze, twee schrijvers op het eiland, was dat niet bijzonder? Met schroom stelde ik me aan haar voor, want wat moest die beroemde vrouw met een onbekende Hollander en wat hebben schrijvers elkaar eigenlijk te vertellen… Na een paar woorden en een koele hand keerde ze me abrupt de rug toe, ze wilde niet verder praten. “I can’t talk to white folks now,” zei ze, “and certainly not to a Dutchman.” Raar, beledigend? Ja, dat laatste zeker, vooral in het bijzijn van mijn eiland-vrienden, maar ook begrijpelijk.’
Alice Walker schreef The Color Purple. Geen boek over slavernij. Wel een boek over hoe onderdrukking en gebrek aan eigenwaarde generaties lang invloed heeft, en zelfs relaties tussen mensen die voorheen in gelijke mate gedomineerd werden verziekt.
Leave a Reply