Recensie: Pristina – Toine Heijmans

Albert Drilling vormt in zijn eentje de Taskforce Repatriëring. Het is zijn verantwoordelijkheid dat uitgeprocedeerde asielzoekers het land verlaten en onder begeleiding naar ‘huis’ terugkeren. Albert Drilling is er trots op dat zijn score honderd procent is. Tot nu toe heeft hij al zijn missies succesvol afgerond. 

En nu is hij onderweg naar het eiland waar Cira Dosta als enige achtergebleven is. Als zijn gegevens kloppen.

Hoewel de burgemeester aanvankelijk ontkent, kost het Albert Drilling weinig moeite om Cira Dosta op te sporen. Sterker nog, zij geeft zelf haar identiteit aan hem prijs. Maar dat betekent niet dat hij haar één, twee, drie uitgezet heeft.

En zelfs als hij haar eenmaal zover heeft dat ze gaat, dan nog is het de vraag of dat wel zijn verdienste is.

Pristina – na Op zee de tweede roman van Toine Heijmans – vergroot de problematiek van het asiel zoeken en onderdak verlenen uit door in te zoomen op één ambtenaar die staat voor een doorgeslagen overheid die ondanks verbloemend jargon en het actief aanbieden van (im)materiële doekjes voor het bloeden denkt in procedures en het doen dat daaruit voortvloeit houdt voor humaan handelen en één asielzoekster die net zo goed extreem gedrag vertoont door zo op te gaan in de samenleving dat haar aangeboren oorspronkelijke identiteit volledig overschreven raakt door aangeleerd Nederlanderschap.

Cira Dosta is wat je een ‘schrijnend geval’ zou kunnen noemen – als ze ervoor gekozen had in de openbaarheid te treden, was ze vast in aanmerking gekomen voor een of andere pardonregeling – zij het dat die term (‘schrijnend geval’) op het ministerie niet meer mag. Daar spreken ze – in Pristina, voor de goede orde – over ‘gewortelden’. ‘Dat is een belangrijk verschil, Gerard. Gewortelden zijn zo lang in Nederland dat ze een sociaal systeem hebben opgebouwd ter bescherming tegen uitzetting. Daar hebben we het niet over.’

Albert Drilling is een streber die meer en meer verstrikt raakt in zijn fixatie om te scoren. Dat hij weet hoe de wereld in elkaar zit en alles onder controle heeft, is een illusie waar hij langer in blijft geloven dan de lezer. 
Toine Heijmans schrijft hem zijn ondergang tegemoet, en laat niet na dat zowel wat de fouten zelf betreft – sommige zijn op het groteske af – als de toon waarop hij Pristina vertelt – hij beheerst het onderkoelen, overdrijven én ironiseren – stevig aan te zetten. 

Geworteld is Cira Dosta inderdaad. Sinds ze op het eiland gearriveerd is, waar haar zoveelste verblijfplaats een vervallen hotel is, door een handige eilandondernemer voor een appel en een ei gekocht om het voor een veelvoud van de prijs aan de overheid ter beschikking te stellen om er groepsgewijs vreemdelingen in onder te brengen – niet iedereen op het eiland was aanvankelijk even enthousiast: niet alles in Pristina is een uitvergroting van de werkelijkheid – heeft ze er alles aan gedaan om een nieuw leven op te bouwen. Dat is haar gelukt, en ze is zo ingeburgerd – ‘geworteld’ zouden ze op het ministerie zeggen – dat ze ongemerkt achter kon blijven op het eiland toen het ‘hotel’ gesloten werd.

Ambtenaar Albert Drilling heeft al een lange weg langs roemloze baantjes binnen het ministerie afgelegd voor hij zich Taskforce Repatriëring mag noemen. Pas sinds hij die functie vervult, zijn vreemdelingen individuen met een eigen dossier, daarvoor waren het mensen zonder eigen identiteit die opgingen in een massa. Dat hij zich niet iedereen die hij in die periode heeft ontmoet kan herinneren, is daar een logisch gevolg van. Dat hij als Taskforce Repatriëring paden kruist van mensen die hij van vroeger zou moeten kennen, ontgaat hem aanvankelijk volledig.

Pristina scharniert om het terugkeergesprek dat Albert Drilling gearrangeerd heeft – het  gesprek dat door Toine Heijmans doorsneden wordt met de hoofdstukken die inzicht geven in de weg die beiden tot dan toe hebben afgelegd vormt ook fysiek de kern van de roman. Albert Drilling heeft zich voorgenomen om Cira Dosta al wandelend voor het voldongen feit van een gedwongen terugkeer te plaatsen. Maar niet alleen is zij in het voordeel omdat ze daar op het eiland een thuiswedstrijd speelt, hij is ook niet voorbereid op haar overtuigende betoog waartegen hij weinig substantieels in kan brengen. Ze troeft hem op alle punten af, toont zich eilandser dan de eilanders en wrijft hem als Nederlander de betrokkenheid bij een oorlog in waardoor zij nu is waar ze is. Dat zij zich door die wandeling gebeurtenissen uit het verleden begint te herinneren waar ze niet meer bij kon of wilde, hoeft hij niet te weten. 

Hoewel Cira Dosta als winnaar uit het gesprek komt, gaat ze. Maar wel op haar voorwaarden. En dus wordt ze door de marechaussee afgevoerd en in afwachting van haar vlucht naar huis ingesloten in een detentiecentrum op het vliegveld. Albert Drilling is vooruit gereisd om gunstige voorwaarden te creëren waaronder zij haar nieuwe leven kan gaan leiden.

Maar Albert Drilling heeft buiten de waard gerekend. Zijn ongeslagen status komt serieus in gevaar.

Dat alles en iedereen in Pristina verzonnen is, wil ik wel geloven. Maar dat betekent niet dat Toine Heijmans een roman geschreven heeft die los van de werkelijkheid gelezen kan worden. Want ongeveer alles – of misschien wel echt alles – dat een rol speelt bij de beeldvorming over vreemdelingen, asielzoekers en het beleid dat hun gangen in goede banen moet leiden zit in Pristina.

Toine Heijmans heeft het goed gedoseerd verpakt in een spannend verhaal – in die zin is Pristina plot driven – maar uiteindelijk gaat het om de (interactie tussen de) personages. Dat Cira Dosta stralend middelpunt kan zijn, komt omdat anderen zich om haar bekommeren en het goed met haar voor hebben. Dat Albert Drilling het onderspit delft, komt omdat hij het allemaal in zijn eentje moet doen. Niet zij, maar hij is de buitenstaander. Haar kwetsbaarheid is een wezenlijk sympathiekere dan de zijne.

Dat heeft Toine Heijmans niet alleen goed begrepen, hij weet ook de situaties te creëren waarin dat onontkoombaar duidelijk wordt. Twee passages springen er wat mij betreft uit. Beide gaan over het verwerven van identiteit – de ene over de toevalligheid van namen, de andere over tegen de verdrukking in en ondanks alles trots zijn – en in beide speelt de man die zich Cira Dosta’s vader noemt een essentiële rol.  

Omdat alles en iedereen in Pristina verzonnen is, kan Toine Heijmans ondanks de actualiteit van dit heikele onderwerp flink uitpakken. Hij kan het zich zelfs veroorloven om af en toe te schmieren (door in deze context te verwijzen naar het oefenpakket voor inburgeraars bijvoorbeeld) en langs clichés te scheren. Maar ik geloof dat wat hij schrijft waar is of in ieder geval mogelijk is. Misschien niet allemaal letterlijk, maar van geld toe voor vertrekkende buitenlanders naar de trajecten die Albert Drilling  uitzet is helemaal niet zo’n grote stap.

Moeten ik het nog over de taal hebben… die is to the point (als het in het Engels moet, dan doet hij dat), direct, adequaat. Ach, laat maar. Ik denk niet dat het de bedoeling van Toine Hermans was om te schrijven in een taal die de vaart uit het verhaal zou halen. Wacht… één keer doet Toine Heijmans het Nederlands functioneel geweld aan. En dan blijkt maar weer eens dat het niet nodig is om elke taalfout te verbeteren. Dat taal geen barrière hoeft te zijn. Als de wil om te begrijpen er maar is.