Zij zat niet stil
Als de feiten voor zich zouden spreken, volstond een biografie per persoon. Maar ‘feiten houden om te beginnen hun mond, al rooster je ze boven een vuurtje’, schreef Frank Westerman in Stikvallei. ‘Je kunt ze wel een naam geven, maar dat is een onontkoombaar arbitraire bezigheid. Welke naam – dat hangt af van de naamgever.’
Zo is het maar net. Ondervond ook Jolande Withuis, biografe van prinses/ koningin/ prinses Juliana. De biografie is nog niet klaar, maar omdat prinses Juliana dit jaar – vandaag, 20 maart, op de dag af – tien jaar geleden overleed, verscheen bij wijze van voorpublicatie Juliana’s vergeten oorlog.
In Juliana’s vergeten oorlog reconstrueert Jolande Withuis op basis van feiten waar ook anderen over konden beschikken het handelen van Juliana in de tijd dat ze overzee verbleef. Het beeld dat van dat verblijf in Canada is blijven hangen (Juliana als toegewijde moeder), correspondeert volgens Jolande Withuis niet met de werkelijkheid. Juliana was niet alleen maar moeder, ze vervulde haar rol als kroonprinses met verve. Ze ‘lobbyde’ met het belang van Nederland voor ogen en hield tijdens de oorlog een tal van lezingen waarin zij niet schuwde op te roepen tot strijd en partijdigheid niet.
Net als veel andere vrouwen leidde Juliana in de Tweede Wereldoorlog door de tijdelijke afwezigheid van ‘de man des huizes’ een zelfstandiger leven dan daarvoor. En net als veel andere vrouwen moest ook Juliana na 1945 weer terug in het gareel, en werd zij ‘de verpersoonlijking van de Hollandse moeder in het Hollandse wederopbouwgezin, dat pas heel veel later een beetje emancipeerde. Zij was een gehuwde vrouw in een land waar de man volgens de wet nog altijd het hoofd was van de echtvereniging.’
Er was Bernhard tijdens en na de oorlog veel aan gelegen om het beeld van Juliana als ‘moederkloek’ in stand te houden, zodat zijn eigen optreden glans extra glans kreeg.
Maar ook historici hebben Juliana volgens Jolande Withuis onvoldoende recht gedaan. In Juliana’s vergeten oorlog moet vooral Lou de Jong het ontgelden: ‘Lou de Jong was de enige niet die aan Juliana’s inzet voor de geallieerde zaak voorbijging, maar hij deed dat wel bekleed met alle gezag van de wetenschap. We moeten het dan ook mede aan zijn werk wijten dat Juliana zowel in de wetenschappelijke geschiedschrijving als in de royaltylectuur over de bezettingstijd voornamelijk figureert als de getrouwe oppas van de in witte jurkjes gehulde prinsesjes – grazig-groene gazons gefilmd, gefotografeerd en, inderdaad, gadegeslagen door haar gade.’
Van de historici die kanttekeningen plaatsten bij dat beeld, noemt Jolande Withuis Cees Fasseur met name. ‘Fasseur verwaarloost Juliana’s lezingen niet minder dan De Jong, maar bracht inzake Juliana’s contact met president Roosevelt en inzake haar kennis van regeringszaken ferme correcties aan op diens visie. Waar De Jong met stelligheid beweerde dat Wilhelmina haar dochter strikt buiten alle staatstaken hield, toon Fasseur het tegendeel. Niet Bernhard, zoals De Jong zegt, maar Juliana werd door de koningin tot in de puntjes op de hoogte gehouden van haar beslissingen en overwegingen, en moeder en dochter discussieerden in hun correspondentie stevig over staatszaken.’
Overigens beklaagde ook koningin Wilhelmina zich in haar inleiding op de gebundelde redevoeringen van Juliana – Mijn naam is Juliana. Woorden van H.M. Koningin Juliana (1949) –over het feit dat de inspanningen en invloed van haar dochter onvoldoende gezien werden.
Of zij er in haar biografie nog nader op in zal gaan, weet ik niet – ‘In mijn biografie tracht ik het raadsel op te lossen van de bizarre maar vooral verontrustende verdwijning van Juliana’s oorlogswerkelijkheid, een raadsel waaraan zich vanzelfsprekend meteen weer nieuwe raadsels hechten. Zoals: hoe is ze zelf met die ervaring omgegaan? Heeft ze zich miskend gevoeld? En: hoe pas de oorlogsepisode in haar leven als geheel?’ – maar mijn belangstelling is gewekt door het vermogen van Juliana om te bewonderen en zich te laten inspireren.
In Juliana’s vergeten oorlog benadrukt Jolande Withuis dat Eleanor Roosevelt voor Juliana een rolmodel was: ‘Zó kon je als vrouw dus staatshoofd zijn! Zoveel inhoud en betekenis kon je werk hebben! “Het is een heerlijke gedachte dat er mensen bestaan zoals u – dat het mogelijk is te zijn zoals u,” schreef ze haar in 1945, haar oude neiging tot extase getrouw. In de ambities die Juliana enkele jaren later als koningin zou koesteren, zijn ingrediënten van de houding en het beleid van Mrs. R. herkenbaar.’
Waar ik in het bijzonder nieuwsgierig naar ben is of/hoe Juliana de balans tussen overgave en controle in evenwicht wist te houden (en wat er voor nodig was om de weegschaal naar de ene of de andere kant te doen doorslaan).
(Overigens ben ik ook benieuwd hoe Jolande Withuis uiteindelijk omgaat met het feit dat zij alleen indirect – via de citaten van. Cees Fasseur in zijn biografië van Wilhelmina en zijn portret van het huwelijk van Juliana en Bernhard – toegang heeft tot correspondentie van Juliana met haar man en haar moeder.)
Net als Lou de Jong is ook Jolande Withuis bekleed met het gezag van de wetenschap. Ze maakt er daarbij nooit – en ook tijdens haar media-optredens rondom het verschijnen van Juliana’s vergeten oorlog niet – een geheim van dat ze een republikeinse inborst heeft en kijkt met een feministische blik. Met name dat laatste zal meewegen bij het interpreteren van de feiten die haar bij het schrijven van de biografie van prinses / koningin / prinses Juliana ter beschikking staan.
Feiten spreken nooit voor zich. Ze hebben een context nodig en iemand die kan duiden. Dat betekent niet dat de vrijheid van biografen oneindig groot is, dat zij van de persoon naar wie zij studie verrichten een personage mogen maken dat past in een verhaal dat zij op basis van hun eigen kijk op de geschiedenis schrijven. Maar dat de ene biograaf de ander aanvult/corrigeert kan geen kwaad. Dat maakt het beeld wellicht complexer maar zeker completer.
Of Jolande Withuis daar in het geval van Juliana in slaagt moeten we nog even afwachten. Het is de bedoeling dat het boek waar Juliana’s vergeten oorlog een voorpublicatie van is in 2015 verschijnt.
Ook in de documentaire Juliana in de oorlog vertelt Jolande Withuis over Juliana’s vergeten oorlog.
Leave a Reply