Wegens verplichtingen elders – stripfestival in Aix-en-Provence – moest Ever Meulen gisteren verstek laten gaan op de avond van de Rudy Kousbroeklezing. Maar, zo liet moderator Maarten Asscher bij aanvang van de avond weten: er zou worden voorzien in een passend vervangend programmaonderdeel: een curiosum over de geheimen van de techniek.
Toen het moment daar was om dat curiosum nader aan te kondigen en Maarten Asscher het had over typemachines en het raadsel van de literaire creativiteit – wat zou de typemachine de schrijver kunnen voorschrijven – dacht ik in eerste instantie dat wellicht Dirk van Weelden – hij zat in de zaal – het woord zou gaan voeren.
Maar nee. We kregen Hoe Somberman’s Actie tot stand kwam te zien. Een documentaire van Hans Keller, die niet alleen gaat over de relatie tussen een schrijver en zijn schrijfmachine, maar vooral over de ongrijpbaarheid van schrijven.
In Hoe Somberman’s Actie tot stand kwam worstelen twee schrijvers – Rudy Kousbroek en Remco Campert – met werk in wording. Rudy Kousbroek werkt aan Het Oostindisch kampsyndroom, Remco Campert aan zijn boekenweekgeschenk: Somberman’s Actie.
Terwijl Rudy Kousbroek op zijn mechanische typemachine de ene na de andere bladzijde tikt (om de volle vellen onmiddellijk daarna in de prullenbak te gooien), maakt Remco Campert omtrekkende bewegingen in het Parijse appartement van Kousbroek, waar hij in de hoop tot schrijven te komen zijn heenkomen heeft gezocht. Hij krijgt de beschikking over Kousbroeks elektrische typemachine, die als vanzelf haar werk lijkt te doen (maar waarschijnlijk door Camperts gedachten op afstand bestuurd wordt).
De eerste zinnen van Hoe Somberman’s Actie tot stand kwam verraden al dat niet alles in de negentien minuten durende documentaire even serieus genomen moet worden. Dat beide schrijvers hoewel zij het geheim van het schrijven misschien niet helemaal doorgronden het toch niet prijs willen geven.
De eerste zinnen van Hoe Somberman’s actie tot stand kwam:
Campert:
Het wil niet erg met het schrijven in Amsterdam
en ik besluit naar mijn vriend in Parijs te gaan
die is ook schrijver en kent de worsteling met de materie
Soms is het een hele steun als je weet dat een ander het ook moeilijk heeft
Kousbroek:
‘Hé, je bent er al.’
Campert:
‘Ja, de trein had versnelling.’
Hoe Somberman’s Actie tot stand kwam is bonusmateriaal in de dvd-box Campert en Keller in films. In het begeleidende boekje staat:
‘Om het schrijven van de novelle met die titel tot een goed einde te brengen, zocht Remco Campert in het najaar van 1984 het gezelschap van zijn vriend Rudy Kousbroek in de hoop en verwachting, dat dienst ijver en werklust op hem zou overslaan. Kousbroek woonde in Parijs en werkte toen koortsachtig aan zijn al aangekondigde kroniek Het Oostindisch kampsyndroom, waarop door zijn lezers benieuwd en ongeduldig werd gewacht. Hij noemde het boek in wording met een vleugje ironie “mijn Pak van Sjaalman”. Remco mocht tijdens de logeerpartij zijn elektrische of liever elektronische schrijfmachine gebruiken. “Een apparaat dat uit zichzelf schrijft,” zei Rudy met gespeelde jaloezie. In het filmpje over de wording van Somberman’s Actie gaat naar Rudy’s idee Campert alles met het grootste gemak af – voor het schrijven – terwijl hijzelf niets klaarspeelt. De loop van de gefilmde non-gebeurtenissen volgde inderdaad wat Kousbroek niet zonder humor voor ons had verzonnen. Hoe dicht hij daarmee tevens zijn eigen werkelijkheid was genaderd, bleek uit de zeven lange jaren die nog moesten volgen alvorens Het Oostindisch kampsyndroom in 1992 verscheen.’
Als die elektronische schrijfmachine uit zichzelf ‘Er begint iets’ schrijft – inderdaad de eerste woorden van Somberman’s Actie – gaat er een lach door de zaal. Net zoals er gelachen wordt als de bladzijden van Het Oostindisch kampsyndroom waaruit Rudy Kousbroek Remco Campert voorleest blanco blijken.
De eerste zin van Het Oostindisch kampsyndroom? ‘Hoe lang heb ik geleefd met het vage besef dat er ergens op de aardbodem een oord oest liggen genaamd Ataka?’
In zijn ‘Nabetrachting’ schrijft Rudy Kousbroek onder andere:
‘Zonder pressie van uitgeverij Meulenhoff zou dit boek misschien nooit af zijn gekomen: zoals met het perpetuum mobile uit De steen der wijzen ontbrak er voortdurend nog maar één wiel aan en het eind was niet in zicht. Ten slotte werd besloten om er geen raderen meer aan toe te voegen en de machine open te stellen voor het publiek in de staat waarin zij was.
Zo heeft dit boek de vorm gekregen van een soort pak van Sjaalman over de ondergaan van Nederlands-Indië. Dat is misschien ook eigenlijk de beste vorm ervoor: het meeste werd heet van de naald geschreven en proberen er achteraf een coherent geheel van te maken zou het karakter van de teksten hebben veranderd.’
Doordat Ever Meulen bezigheden buitenshuis had, was Rudy Kousbroek onverwacht opvallend aanwezig op de aan hem gewijde avond. Hij was zeer welkom in de Rode Hoed. Het publiek was hem zeer ter wille.
Leave a Reply