Zelfs toen ik al ver gevorderd was in Orka’s: besef van goed en kwaad? – na Luister naar mijn lied het tweede aan orka’s gewijde essay in Vis in bad van Tijs Goldschmidt – drong nog niet tot me door dat hij het in dat stuk heeft over het tweetal op de cover van zijn boek: orka Tilikum en zijn trainster Dawn Brancheau. Ik had die namen wel gelezen toen ik naar het colofon keek, maar halverwege Vis in bad waren ze weer weggezakt.
Ik associeerde het plaatje voornamelijk met de titel – hoewel dat natuurlijk nergens op slaat, want een orka is geen vis – maar niet met het gruwelijke verhaal in Orka’s: besef van goed en kwaad?
In het stuk maakt Tijs Goldschmidt zich sterk voor de orka, die beschikt over eigenschappen waarvan de mens graag wil dat ze voorbehouden zijn aan de homo sapiens:
‘Moraliteit, het begin van het besef van goed en slecht, gevoel voor rechtvaardigheid, medeleven met de underdog en gedrag dat De Waal kwalificeert als troosten, komt bij de intelligentste dieren als mensapen, tuimelaars en orka’s voor.’
Daarom wil het er bij Tijs Goldschmidt niet in dat orka Tilikum op een dag in 2010 Dawn Brancheau willens en wetens aan haar paardenstaart de dood in heeft gesleurd. En dat is wel wat het management van het zeezoogdierenpark Sea World ‘de wereld’ wil doen geloven – maar de financiële belangen zijn dan ook groot. Dat een orka ook wel killer whale genoemd wordt, spreekt niet in Tilikums voordeel, hoewel er nog nooit melding gemaakt is van een orka die in het wild een mens aanviel.
Tijs Goldschmidt geeft toe dat het niet zo heel eenvoudig is om wat Tilikum gedaan heeft op die bewuste dag in 2010 te verklaren, maar hij gaat er niet bij voorbaat van uit dat de mens – in dit geval de mensen die het zeezoogdierenpark managen – het gelijk aan zijn kant heeft.
Hij laat verschillende mogelijkheden de revue passeren: was het spelen? Was het een paringsdans? Wat het frustratie?
‘Orka’s zijn in staat zich tot op zekere hoogte in andere orka’s te verplaatsen, een cognitief hoogstandje’,
– Dawn droeg ook die bewuste dag een zwart-wit gevlekt zwempak, dus wie weet hield Tilikum haar voor een soortgenoot –
Tijs Goldschmidt is een overtuigd atheïst en past ervoor zich in te laten kapselen door ismen van welke soort dan ook – zijn woorden – maar maakt voor het darwinisme een uitzondering. Hij is een bioloog die alles bij voorkeur door een evolutionaire bril bekijkt.
Net als in dat andere essay over orka’s – Luister naar mijn lied, dat onder andere gaat over clangebonden klanken: ‘Fluitjes en liedjes worden selectief van de moeder geleerd en dus, voor zover nu is waargenomen, cultureel doorgegeven van moeder op kind.’ Die klankverwantschap weerhoudt vrouwtjes ervan te paren met mannetjes uit de eigen clan: ‘Gaat heen er vermenigvuldigt u, maar niet met een partner die hetzelfde klikt, knettert, fluit of roept, want dat is hoogstwaarschijnlijk een nieuwe verwant. En dat geeft maar ellende bij het nageslacht. Dat heeft het inmiddels aangetoonde gevolg dat een orkawijfje zich het liefst laat bevruchten door een partner die zij niet of slecht “verstaat” – zoomt hij in op aangeboren en aangeleerd, waarbij hij er niet op voorhand van uit gaat dat eigenschappen aangeboren en gewoonten aangeleerd zijn.
(Dat zelfs Tijs Goldschmidt, toch ervaren in het observeren en interpreteren van dierlijk gedrag, soms nog versteld kan staan, blijkt uit het begin van Orka’s: besef van goed en kwaad? als hij beschrijft hoe orka’s hun jongen leren jagen en tijdens het oefenen de ‘prooi’ sparen, omwille van het onderwijzen – hoewel die ‘prooi’ – een rob – dat vast heel anders beleefd heeft.)
Waar het in Orka’s: besef van goed en kwaad? in grote lijnen op neerkomt, is dat veel gedrag doelbewust is, maar dat de voor de mens meest logische of acceptabele verklaring voor dat gedrag niet altijd de juiste is.
Om zijn pleidooi voor Tilikum kracht bij te zetten, verwijst Tijs Goldschmidt naar de documentaire Tilikum (2013). Volgens hem doet de reconstructie in die documentaire meer recht aan Tilikum én Dawn dan de officiële verklaringen.
Op de een of andere manier begint hier in het essay van Tijs Goldschmidt een schoen te wringen.
Eigenlijk had dit een kort stukje moeten worden misschien wel over hoe mensen kennis niet altijd op het juiste moment paraat hebben, waardoor verbanden ten onrechte niet gelegd worden, maar telkens als ik dacht wel zover te zijn dat een laatste alinea op zijn plaats was, klopte er nog iets niet.
Ik slaagde er bijvoorbeeld maar niet in om de essentie van Orka’s: besef van goed en kwaad? samen te vatten, tot ik dus net dit schreef:
‘Waar het in Orka’s: besef van goed en kwaad? in grote lijnen op neerkomt, is dat veel gedrag doelbewust is, maar dat de voor de mens meest logische of acceptabele verklaring voor dat gedrag niet altijd de juiste is.’
Dat was vlak nadat ik mij realiseerde dat Orka’s: besef van goed en kwaad? niet in een ruk geschreven is. Er is in het stuk sprake van bad continuity. Tijs Goldschmidt las een tekst met die titel in 2011 voor tijdens de Amsterdamse Boekennacht. Toen ging het over natuurlijke en culturele manifestaties van het kwaad.
Tilikum had zich toen al ‘misdragen’, maar de documentaire waar Tijs Goldschmidt het in Orka’s: besef van goed en kwaad? over heeft was nog niet gemaakt. En juist door die documentaire werd ik op een dwaalspoor gebracht.
Nieuwsgierig geworden zocht ik namelijk op internet naar Tilikum en stuitte op Blackfish van regisseur Gabriela Cowperthwaite, de enige in 2013 gemaakte documentaire over Tilikum die ik kon vinden.
Uit wat Tijs Goldschmidt in Orka’s: besef van goed en kwaad? over de documentaire schrijft, maak ik op dat dit de door hem bedoelde documentaire moet zijn.
Maar de toon waarmee Blackfish op de site onder de aandacht gebracht wordt, kan ik niet rijmen met wat ik in het stuk van Tijs Goldschmidt gelezen heb:
‘A mesmerizing psychological thriller with a killer whale at its centre, Blackfish is the first film since Grizzly Man to show how nature can get revenge on man when pushed to its limits.’
Hoewel regisseur Gabriela Cowperthwaite net als Tijs Goldschmidt partij kiest voor Tilikum is hun intentie totaal verschillend. Vanuit de wetenschap dat orka’s over een besef van goed en kwaad beschikken, probeert hij te begrijpen wat er precies op de dag in 2010 gebeurd is. Gabriela Cowperthwaite gebruikt wat er – volgens de door haar opgeroepen getuigen – die dag gebeurde als bewijsmateriaal in een andere zaak: het ter discussie stellen van orka’s in gevangenschap.
Ik snapte niet waarom Tijs Goldschmidt in zijn genuanceerde stuk over moraliteit bij intelligente dieren en hoe dat hun gedrag beïnvloedt juist deze documentaire koos als ‘ontlastend materiaal’. Tilikum komt er niet heel genadig vanaf (al gelden voor hem dus verzachtende omstandigheden) en ook Dawn Brancheau – zij staat dan voor al die mensen die geen stelling nemen tegen de onnatuurlijke levens die dieren in gevangenschap leiden – moet het ontgelden.
(De familie van Dawn Brancheau zag zich zelfs genoodzaakt om na de release van Blackfish met een officiële verklaring te komen:
‘There has recently been an abundance of attention focused on the film “Blackfish.” As the family of Dawn Brancheau, we are continually asked how we feel about the movie. We would like to take this opportunity to write briefly about the film so we can move on and continue our efforts to make the world a better place in honor of Dawn.
First and foremost, we are not affiliated with this movie in any way. We did not assist with its creation and were unaware of its content until the film was shown at the Sundance Film Festival. The Dawn Brancheau Foundation as well as our family members have never and will never accept any compensation from its production.
The film has brought a great deal of attention to the welfare of animals, and for that we are grateful. However, “Blackfish” is not Dawn’s story. Dawn Brancheau believed in the ethical treatment of animals. Dawn followed her dreams and became a marine animal trainer. She loved the whales and was proud of her work as a trainer. Dawn thrived on introducing the whales to the audience and educating them about the animals in her care. Dawn would not have remained a trainer at SeaWorld for 15 years if she felt that the whales were not well cared for. Trainer safety was important to Dawn, and it remains important to us as well. Our family always supported Dawn and we continue to support Dawn’s friends and co-workers who currently care for the animals she so loved.’)
Hoe wilde Tijs Goldschmidt via die uitgesproken visie op Tilikums gedrag – Dawn was niet zijn enige dodelijke slachtoffer – ooit nog uitkomen bij een mogelijke discrepantie tussen het bij orka’s aanwezige besef van goed en kwaad en het gedrag van Tilikum toen hij Dawn de dood in sleepte. Waarom ruilde hij zijn darwinistische kijk op de dingen in voor de mening van anderen?
In Orka’s: besef van goed en kwaad? is de plek waar Tijs Goldschmidt in 2011 stopte en op enig moment de draad weer oppakte, niet zo eenvoudig aan te wijzen. Maar zijn stuk raakt door de toevoeging uit balans. Het duurde even voor ik het doorhad. Maar uiteindelijk snapte ik waarom ik hem anders dan in de andere stukken niet helemaal kon volgen.
En wat is nu de moraal van dit verhaal? Er is geen moraal. Alleen de constatering dat ik tijdens het schrijven van een kort stukje van gedachten veranderd ben en dit stuk niet het stuk is dat ik aanvankelijk van plan was te schrijven.
Leave a Reply