In Hamlet versus Hamlet, de bewerking die Tom Lanoye maakte van Hamlet van William Shakespeare, speelt een androgyne actrice een androgyne prins. Dat heeft Tom Lanoye zo ‘bedacht’ – onder het kopje ‘dramatis personae’ staat daadwerkelijk dat Hamlet een androgyne prins is.
Hamlet – die in de ogen van Tom Lanoye ‘op de laatste trede staat van een ladder die reikt van de kindertijd naar de volle wasdom’ – kan in de ogen van Tom Lanoye niet anders dan androgyn zijn. Want wat Hamlet zegt en doet – al geldt voor hem: geen daden maar woorden – wordt ingegeven door ‘de twijfel aan zijn identiteit en zijn vermogens, en in het bijzonder de seksuele kant ervan.’
Zijn Hamlet wordt gedreven door ‘instincten’ die eeuwen later door Freud en Adler van een naam voorzien werden. Dat Hamlet niet zelf zijn vader kan vermoorden – dat heeft immers oom Claudius al gedaan – en hij na de dood van zijn vader niet kan rekenen op de liefde van zijn moeder – ook hier moet hij concurreren met oom Claudius – veroorzaakt Freudiaans geredeneerd ‘jaloezie, afwijzing en vernedering, verhevigd door de ontkenning van sommige van onze meest verborgen verlangens, zoals seksueel getinte afgunst jegens de eigen verwekker’ (ik citeer hier Tom Lanoye uit het nawoord – Hamlet: student en prins, voor eeuwig niet volwassen – bij Hamlet versus Hamlet) uitmondend in het verlangen tot een ‘Ersatzvadermoord’.
Bovendien heeft hij ‘last van’ een orgaan-minderwaardigheidscomplex, een begrip dat gemunt is door Alfred Adler. ‘Pubers en jongvolwassenen zouden zich vernederd voelen door de kracht, ja zelfs de louter lichamelijke omvang van volwassenen. Zeker waar het hun edele delen betreft.’
Daarom is Hamlet zoals hij is. ‘De getormenteerde monologen van Hamlet zijn derhalve tegelijk een hartenkreet en een uitdrijving. Een aanklacht tegen alle onrecht, jazeker – maar ook een bezwering van de eigen lamlendigheid. Indien ze al geen regelrechte medeplichtigheid aanklaagt, “schuldig verzuim”, bij zichzelf. Een ego dat twijfelt aan zijn ik roep alle anderen het luidst tot de orde.’
Om die visie op Hamlet vorm te geven, koos Tom Layone voor Abke Haring. ‘Haar androgynie, haar kwetsbaarheid, haar innerlijke kracht – ze zullen dit schimmenspel van zijn en wezen, van zien en zijn, dit hele spiegelpaleis van hartstocht en paranoia, alleen maar vergroten.’
‘Haar androgynie zal niet alleen haar eigen character benadrukken, ze zal ook de band kleuren en verdiepen met Ophelia en met de koningenmoeder – de enige twee andere vrouwen uit het stuk, overigens niet toevallig een jonge en een oudere vrouw, samen: dé vrouw. (…) Uit de mond van de androgyne prins krijgen die vrouwonvriendelijke sneren een dubbele lading, want onder de vrouwenhaat zindert de zelfhaat mee.’
Guy Cassiers voegt daar in zijn regie voor Toneelgroep Amsterdam nog iets aan toe: ‘In de bewerking die Tom Lanoye van Hamlet maakt staat de groei naar de volwassenwording centraal. In dat proces speelt de verbeelding een belangrijke rol. Hamlet wordt door zijn eigen verbeelding tegelijk gestimuleerd en geïsoleerd. Uiteindelijk raakt hij verstrikt in zichzelf. Hij bevindt zich in het centrum van de macht, maar gedraagt zich toch als een buitenstaander. Dat is de kern van zijn identiteitscrisis: hij valt niet met zichzelf samen. Hij verbrokkelt in fragmenten. Voor Tom en voor mij is dat ook een metafoor voor de politieke crisis die Europa op dit ogenblik doormaakt: enerzijds is er de ambitie om deel uit te maken van een geglobaliseerde wereld, anderzijds groeit de angst om het overzicht te verliezen en wordt er opnieuw gezocht naar lokale identiteit en zekerheid. Hamlet blijft een Europees stuk bij uitstek.’
Het is niet voor het eerst dat Hamlet door een vrouw gespeeld wordt. Ooit kocht ik een kaartje voor een voorstelling waarin Josée Ruiter hem zou spelen, om uiteindelijk Titus Tiel Groenestege Hamlet te zien zijn. Zijn Frisse jongens-maatje Bavo Galama was Horatio. (Horatio heeft Hamlet versus Hamlet niet gehaald.)
Voor zover de beelden bewaard gebleven zijn, ken ik Sarah Bernhardt in die gedaante. En de eerste verfilming van Hamlet in mijn verzameling was die met Asta Nielsen – aan wie Paul van Ostaijen een gedicht wijdde, dat Louis Toebosch inspireerde tot een ‘multimediaal ondersteunde muzikale evocatie’ – in de hoofdrol.
Volgens Tom Lanoye lag er niet altijd een duidelijke visie op het stuk aan de keuze voor een vrouw ten grondslag. Al was dat in het geval van Asta Nielsen wel zo.
Svend Gade en Heinz Schall baseerden hun verfilming op een theorie van Edward P. Vining, die in het boek The mystery of Hamlet beweerde dat Hamlet een vrouw was en zich als man moest voordoen om aanspraak te kunnen maken op al ‘haar’ rechten.
Tom Lanoye toont zich in zijn nawoord niet enthousiast over die film: ‘Uiteraard beleeft Asta/Hamlet in de filmversie een regelrechte affaire met Horatio, inclusief de langoureuze blikken en de smachtende pruilmond waarvoor La Nielsen zo beroemd werd.’
Ik kocht Hamlet versus Hamlet vorige week, en zoals altijd als ik een nieuwe vertaling/bewerking toevoeg aan mijn verzameling – Hamlet versus Hamlet is nummer 97, als ik goed geteld heb – kijk ik hoe ‘Get thee to a Nunnerie. Why would’st thou be a breeder of Sinners?’ vertaald is.
Kiest de vertaler voor klooster of bordeel? Tom Lanoye doet het zo: ‘Rot toch op mens! Ga naar een vrouwenhuis! Of hoer of non, jij bent het allebei.’ (in het nawoord heeft hij het zelfs over een wijvenhuis).
En natuurlijk wil ik ook weten wat hij van:
‘To be, or not to be, that is the Question:
Whether ‘tis Nobler in the minde to suffer
The Slings and Arrowes of outrageous Fortune,
Or to take Armes against a Sea of troubles,
And by opposing end them: to dye, to sleepe
No more;’ (…)
maakt:
‘Er zijn of niet? Er is geen vraag dan die.
Wat is het meest integer? In je geest
De pijl- en kogelregens te verdragen
Van ons uitzinnig lot? Ofwel, gewapend,
Een zee van catastrofes te bestormen
En in die toeloop om te komen… Sterven?
Slapen. Meer niet. (…)
Maar daarmee ben je er bij Hamlet versus Hamlet niet. Tom Lanoye grijpt drastisch in in de loop van het verhaal. Het ziet er interessant uit. Ik ga lezen. En daarna misschien wel kijken (als ik nog een kaartje kan bemachtigen).
The Guardian laat vandaag heel veel Hamlets zien, en voor wie wil weten of Asta Nielsen inderdaad langoureus smacht, hier is zij (en hier de hele film):
Leave a Reply