Zomergasten met Saskia Noort leek wel wat op Zomergasten met Jim Taihuttu. Net als vorige week vroeg Wilfried de Jong nadrukkelijk door over leven en werk, om vervolgens – in het geval van Saskia Noort – conclusies te trekken over welzijn. In zijn tweede seizoen is Wilfried de Jong tot nu toe minder gastheer en moderator en meer journalist van de vasthoudende soort. Een journalist die bovendien iets vindt van het verhaal dat de zomergast vertelt.
Na zich ervan verzekerd te hebben dat Saskia Noort een veelkijker is – ‘ik kijk elke avond trouw het acht uur journaal’. De wereld draait door en Pauw & Witteman behoren ook tot het vaste repertoire, net zoals series en natuurlijk, veelal in het holst van de nacht, true crime. ‘Ik ben gefascineerd door de slechte kant van de mens’ – maakt Wilfried de Jong gebruik van de eerste fragmenten – een interview met Ferdi E. in Zembla, een gesprek met James Fallon in Insight en de documentaire Het familiedrama van Zoetermeer over Richard H. die vrouw en kinderen vermoordde om Saskia Noort uit haar tent te lokken.
Het slechte in de mens
‘Bij Ferdi E. vallen mij meteen zijn ogen op. Hij heeft een zoekende blik. Ik vind dat een koude blik. Hij vertelt heel eerlijk en heel koud wat zijn bedoeling was. Hij heeft het over een programma dat hij uitvoerde. Als je je empathie totaal kunt uitschakelen, als je totaal met jezelf en je doel bezig bent, moet je wel een psychopaat zijn. Of op zijn minst anders in elkaar zitten dan andere mensen.
Hij wilde afrekenen met collega’s en daar had hij geld voor nodig.
Het is vreemd dat iemand die zo zorgvuldig plant, uiteindelijk tegen de lamp loopt als hij een briefje van 250 gulden uitgeeft in een slijterij.’
‘De mensen die naast je in bed liggen, waar je voor zorgt, met wie je verkeert, dat zijn de mensen van wie je ook te vrezen kunt hebben.’
‘Ik heb wel eens zover doorgedacht. Ik kan mezelf erg bang maken. Ik ben argwanend.’
‘Dat ik als kind al gefascineerd was door de donkere kant, komt misschien ook wel omdat ik mezelf wilde begrijpen. Ik wilde me veilig voelen, maar was altijd voorbereid op het ergste.’
‘James Fallon is iemand die verstand heeft van hersenen. Een slimme man, die in veel true crime series als deskundige optreedt. Ik heb veel van hem gebruikt bij het schrijven van mijn boeken. Zijn hersenen verraden dat hij een psychopaat is. Maar niet iedereen die de kenmerken van een psychopaat heeft, brengt dat ook in de praktijk (drie op de honderd mannen en één op de honderd vrouwen heeft die ‘aanleg’). In een liefdevolle omgeving verkeren is een remmende factor. Fallons vrouw zei nadat uit een hersenscan de psychopatische aanleg van haar man bleek dat hij anders is dan anderen. Minder empathisch.’
‘Die aanleg, dat minder empathisch zijn, kan heel handig als je werkt in de zakenwereld, bij een bank of in de politiek.’
‘Ik denk niet dat Ferdi E. een psychopaat was. Hij beleefde geen plezier aan het pijn doen van Gerrit Jan Heijn. Iemand met het psychopatisch ziektebeeld beleeft plezier aan het uitoefenen van macht door pijn te doen. Ik denk dat Ferdi E. eerder een ziekelijk narcist was die van doden een doel maakte.’
‘Richard H. vermoordde zijn vrouw en kinderen om zijn Poolse minnares te kunnen ontvangen. Zij – zijn minnares – wist niet beter dan dat die vrouw en kinderen vermist waren, spoorloos verdwenen. Richard H. leefde een parallel leven, en dat parallelle leven werd belangrijker dan zijn gezin. Zijn fantasieleven had het overgenomen, het idee dat zijn vrouw en kinderen zijn geluk in de weg stonden.’
‘Zo zie je maar dat je kunt slapen naast je vijand.’
‘Hoewel we inmiddels veel weten over aanleg en over het functioneren van het brein, maar dit soort dingen kun je niet voorkomen.’
‘Via internet kun je zoveel opzoeken dat het slechte triggert. Je kunt gaan geloven in relaties met mensen die je nog nooit hebt gezien. Op Facebook maak je een profiel aan dat niet met de werkelijkheid overeenstemt. Je creëert een nepwereld en tegelijk geloof je dat leven van een ander werkelijkheid is. Tachtig procent van wat op internet gebeurt kan het daglicht niet verdragen.’
‘In de kunst kun je het volgen van de fantasie op een andere manier vormgeven.’
Het nest
Aan de hand van de keuzefilm van Saskia Noort – Together van Lukas Moodysson – en, later in het programma, fragmenten het theaterprogramma Zó van Brigitte Kaandorp en de documentaire Don’t stop van Matt O’Casey over Fleetwood Mac, wil Wilfried de Jong weten uit wat voor nest Saskia Noort komt en hoe haar achtergrond van invloed is.
‘Ik ben opgegroeid in de jaren zeventig. Hoewel mijn ouders niet in een commune woonden, doet Together mij heel erg denken aan mijn jeugd. De feestjes, het vele drinken. Het was gezellig, maar ook onveilig. Ik was heel erg bang, en hield nauwlettend in de gaten dat het niet uit de hand liep.
Er waren geen grenzen. Alles was vaag. Die vrijheid heeft leuke bijkomstigheden, maar terugkijkend denk ik dat het voor kinderen wel goed is dat er grenzen gesteld worden.’
‘Mijn ouders praten met weemoed over die tijd. Ik weet niet of ze zich realiseren dat er ook een keerzijde zat aan dat vrije leven. Ze vinden mijn generatie te burgerlijk.’
‘Wij hebben ook allemaal gewenste kinderen. Mijn ouders waren achttien en twintig toen ze mij kregen. Ik was een ongelukje. De carrière van mijn moeder is er ingrijpend door veranderd. Als ik er niet geweest was, was ze misschien wel hartchirurg geworden.’
‘Brigitte Kaandorp in Zó over babyboomers zegt is behalve grappig ook de absolute waarheid. Dat wij de generatie ‘Nix’ genoemd werden, deed pijn. Er was niets meer om voor te strijden.’
‘Bergen is een klein dorp. Inderdaad: “dit dorp is schitterend in zijn schoonheid maar gruwelijk vanwege onze menselijke tekortkomingen” (citaat uit Debet, de meest recente literaire thriller van Saskia Noort, lw) Menselijke tekortkomingen zijn in een kleine gemeenschap heel zichtbaar. In een dorp is mensen in de gaten houden een vorm van vermaak. In de gaten houden is leuk, in de gaten gehouden worden niet. Ik voel me in Amsterdam vrijer.’
‘Rumours – de plaat waarop de leden van Fleetwood Mac hun onderlinge (aflopende) relaties muzikaal vorm geven, zoals blijkt uit Don’t stop – is nog steeds mijn lievelingsplaat. Ik heb er eindeloos naar geluisterd toen ik weg was bij mijn ex. Toen ze recent in Nederland optraden ben ik met mijn ouders naar hun concert geweest.’
Al die nummers hebben zoveel betekenis. Ze geven hun eigen angsten, woede prijs, maken er een nummer van en maken het daarmee van iedereen. Dat is de kracht van kunst.’
‘Als kunstenaar moet je niet willen pleasen.’
Schrijven 1: het zitten
Schrijven, althans het schrijven zelf, is met veel minder glamour omgeven dat mensen denken. Dat maakt Saskia Noort duidelijk aan de hand van een fragment uit John Irving und wie er die Welt sieht. Daarin vergelijkt John Irving – volgens Saskia Noort ‘een aimabele, fascinerende, aantrekkelijke, flinke, intelligente, stoere man’ – schrijven met trainen voor een worstelwedstrijd. Niemand die dat trainen – dat een en al herhalen is – ziet. Je kunt volgens John Irving dat trainen (lees: schrijven) maar beter leuk vinden, want die tijd die je contact hebt met lezers is maar een fractie van de tijd die je nodig hebt voor het schrijven.
‘Schrijven is ontzettend saai om te doen. Het is geen rock ’n roll, het is gewoon werken.’
‘Een boek ontstaat bij mij nooit uit maar één idee. Het verhaal dat ik in een kroeg hoorde over een echtpaar dat verhuisd was en in die nieuwe omgeving geconfronteerd werd met partnerruil was niet genoeg voor wat uiteindelijk Nieuwe buren werd. Ik heb tussen het moment dat ik dat verhaal hoorden en begon te schrijven nog aan andere dingen gewerkt. Pas toen ik ook nog iets opgepikt had over een schietpartij en hoorde over een man die bij alles wat hij deed toepasselijke songteksten in zijn hoofd had, had ik genoeg pijlers waarop in een verhaal kon bouwen.’
‘Om het voor mezelf spannend te houden, schreef ik bij Nieuwe buren als eerste de proloog waarin het einde al vervat zit. Toen ben ik gaan zoeken hoe het zat. Ik had toen ook nog geen idee wie die mensen waren.’
‘Mijn personages zijn geen weirdo’s, maar mensen zoals jij en ik. Ik wil tijdens het schrijven het gevoel oproepen dat ik in hun situatie ben beland en de lezer moet denken: dit had mij ook kunnen overkomen.’
‘Alle mensen die ik beschrijf zijn een stukje van mezelf.’
Schrijven 2: is het wel literatuur?
‘Die vraag of ik literatuur schrijf, wordt elk jaar wel een keer gesteld. Ik heb nooit gezegd dat ik literatuur of literaire thrillers schrijf. Bovendien: wat is literatuur. Er zijn ook veel literaire boeken waarvan je zegt: mwah…’
‘Ik schrijf spannende romans. Het zijn geen detectives. De kern is niet de misdaad, maar de ontwikkeling van de hoofdpersoon.
‘In plaats van te overwegen eens een roman te schrijven, heb ik ervoor gekozen om dit pad te blijven volgen. Ik wil mijn type boek verder perfectioneren.’
Schrijven 3: schrijven ten koste van een ander
Voor In Cold Blood deed Truman Capote er alles aan om zicht te krijgen op de motieven van de daders. Naar aanleiding van een fragment uit Capote, de film van Bennett Miller met Philip Seymour Hoffman in de hoofdrol, wil Wilfried de Jong weten hoe meedogenloos Saskia Noort op dit punt is.
‘Ik denk niet dat Truman Capote verliefd was op Perry Smith. Hij wilde zijn verhaal horen. Door intensief en intens contact te onderhouden werkt hij zich in het brein van Perry. Je gaat als schrijver misbruik maken van je object. Capote is niet intens gemeen: als schrijver moet je voor je boek gaan.’
‘Ik hoop dat ik vriendelijker ben dan Capote. Minder manipulatief. Capote heeft misschien gezegd “alles voor de kunst”, maar ik wil niet kost wat kost ten koste van anderen mijn boeken schrijven. Ik wil liever goede moeder, een betrouwbare vriendin en een aimabel persoon gevonden worden.’
‘Zeker als je zoals ik schrijft over mensen zoals jij en ik is de kans groot dat mensen uit je omgeving zich menen te herkennen in een boek, maar daar moet je je tijdens het schrijven niet door laten leiden. Ik laat mij daar nog teveel door leiden. Hoewel ik er tijdens het schrijven zelf geen last van heb. Wel als een boek net uit is en mensen mij ermee confronteren.’
‘Het willen perfectioneren heeft met dit punt te maken. Ik wil minder pleasen. Meer de kale waarheid beschrijven, eventueel ten kosten van mensen in mijn omgeving.’
Schrijven 4: wat Saskia Noort van Bret Easton Ellis kan leren
Met American Psycho schreef Bret Easton Ellis een genadeloos boek. De manier waarop hij de daden van de psychopaat beschrijft, wekten weerzin op. Het kwam Bret Easton Ellis op de nodige kritiek te staan. Kritiek die hij zich niet aantrok, blijkt uit een gesprek in The Late Show (1996).
‘Ik heb American Psycho niet gelezen als een boek waarin voor de lol gedood en gemarteld wordt. Het gaat Bret Easton Ellis om de mentaliteit van die tijd.’
‘Om dat zo op te schrijven zoals hij doet, zou mij heel veel moeite kosten. Als ik beschrijf hoe een pink wordt afgesneden, moet ik daar naar toe werken en dan snel er doorheen. Ik wil weten hoe het voelt, klinkt. Maar ik voel zelf de pijn, ik word zelf misselijk.’
‘Ik kan me voorstellen dat mensen in zijn omgeving niet blij zijn met wat hij schrijft.’
‘Pleasen gaat over de sociale setting. Over relaties.’
‘Bret Easton Ellis is heel erg op zichzelf.’
Schrijven 5: stilstaan bij succes
In J.K. Rowling a year in the life (2007) gaat de bedenkster van Harry Potter onder andere terug naar de flat waar ze het eerste deel van die serie schreef. Ze raakt er overmand door emoties.
‘J.K. Rowling is een interessante, lieve, leuke charmante vrouw, die in tien jaar tijd een megacarrière heeft opgebouwd.’
‘De eerste keer dat ik het zag, schoot ik ook helemaal vol. Ik wil mezelf niet met J.K. Rowling, maar ik heb mijn eerste boek ook tien jaar geleden geschreven.’
‘Ik denk dat ze in die flat in Leith diep ongelukkig is geweest. Ik denk dat de donkerste periode uit haar leven zich daar in die flat heeft afgespeeld.’
‘Ik was altijd aan het schrijven. Schrijfster zijn was toen ik acht was een droom. 2,6 miljoen verkochte boeken is een sprookje.’
‘Dat J.K. Rowling zegt dat ze schrijft om de wereld te doorgronden, snap ik wel. Je bent op zoek naar duiding en betekenis, maar mijn werkterrein is niet de hele wereld. Ik bekijk het op microniveau.’
‘Het eerste jaar nadat mijn eerste boek – Terug naar de kust – verscheen, was ik kwijt wie ik was. Ik wilde voldoen aan het boek van een schrijver. Aan hoe een schrijver eruit ziet. Als je “beroemd” wordt, wil je aan alle standaarden van het beroemd zijn voldoen. ‘Ik heb er vijf jaar over gedaan om weer van mezelf te worden. Ik hoef niet de leukste, de knapste, de slimste te zijn: daar vind ik geen reet aan.’
Sympathie voor het slachtoffer
Wilfried de Jong wilde Saskia Noort etiketteren als pleaser. Wat zij in bredere zin over slachtofferschap en de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen zei, kwam daardoor een beetje in het gedrang. Terwijl daar toch alle aanleiding voor was om het er uitgebreid over te hebben, want Saskia Noort had het er niet alleen naar aanleiding van Capote over.
‘Ik weet niet of contact met daders mij iets oplevert. Ik heb wel criminelen gesproken, maar geen moordenaars in de gevangenis. Ik zit meer aan de kant van de slachtoffers. Misschien vind ik de daderkant wel eng.’
‘Ik ben zelf slachtoffer geweest, maar ik denk dat iedereen zich beter kan verplaatsen in de positie van het slachtoffer.’
‘Zo – zoals in Vrouwenhulpverlening: ontdekken en vernieuwen (2008) – doen we dat tegenwoordig niet meer: met de benen wijd naar elkaars vagina kijken. Ik ben geëmancipeerd opgevoed, maar lang wisten vrouwen niet hoe hun lichaam er uit zag. Jezelf ontdekken, seksualiteit ontdekken was wel een ding. Tot die tijd was seks iets voor mannen.’
‘De seksuele revolutie was ook voor mannen een fijne tijd. Maar dat vrouwen zich met zichzelf bezig gingen houden was wel even goed.’
‘Het valt wel op dat het echte vrouwenlichamen waren. Toen. Geen lichamen die gevormd waren naar een mode of ideaalbeeld. Wij zijn nu zo gewend om ons lichaam aan te passen. Gewicht is een veel groter ding dan jaren geleden. Tegelijkertijd is het ook best prettig dat je je weer met je lichaam bezig mag houden.’
‘In The Invisible War (2012), over het laatste grote seksschandaal in het Amerikaanse leger, zie je wat het effect is van (machts)misbruik op iemand die heel goed wil zijn in haar werk. Je ziet totaal gebroken mensen. In alle gevallen die in The Invisible War aan de orde komen zijn alleen de vrouwen die melding maakte van misbruik veroordeeld. De daders gingen vrijuit.’
‘Het leger is een wereld waarin het gaat over macht en discipline. Macht en discipline, het leger: het is mannenterrein. En dan komen er vrouwen die aangenomen moeten worden. Misbruik is treiteren om te zorgen dat vrouwen weggaan en wegblijven.’
‘Het leger is een gesloten netwerk. Een klacht indienen moet bij je superieuren, maar dat zijn de daders.’
‘Misbruik is een onderwerp waar een taboe op rust. In de aanloop naar Zomergasten zeiden vier brouwen tegen mij: “je gaat het toch niet weer hebben over…”.’
‘Ik ben pas rond mijn twintigste gaan praten. Ik kreeg angstaanvallen, mijn studie liep niet. Ik zag wat mij was overkomen lang als een straf voor dat ik ergens stiekem was geweest en een kort rokje droeg. Pas veel later ben ik het gaan benoemen als iets dat mij is aangedaan.’
‘Misbruik is lang een vrouwending geweest. Daar ligt het probleem. Het probleem is dat er mannen zijn die zich niet kunnen beheersen. Andere mannen kunnen dat corrigeren, door hun moraal aan seksegenoten op te leggen.’
‘Ik heb een zwak voor Ankie in Grenzeloze liefde: Made in Japan van Puck de Leeuw (1996). Haar overgave is jaloersmakend. De overgave waarmee ze voor een relatie heeft gekozen die niet zo goed loopt. Een relatie ver weg, in een andere cultuur. Ze is zo dienstbaar aan die samenleving. Niet aan haar man, maar aan de cultuur.’
‘De overgave waarmee zij dat doet, daar ben ik niet meer toe in staat. Het zou zoveel oplossen: overgave en geloof. Me volledig wegcijferen voor de leifde kan ik niet meer. Ik zou het zo graag willen. Ik geloof heel erg in de liefde en zou graag een lange, monogame relatie hebben. Maar… Mijn werk gaat altijd voor. Mijn kinderen. Voor mijn kinderen kan ik de opoffering wel opbrengen.’
‘Ik ben wel tevreden met mijn leven.’
Angst: de meest krachtige menselijke emotie
De uitzending met Saskia Noort had iets van een therapeutische sessie. In de bijna rechte lijn die Wilfried de Jong trok van het feit dat Saskia Noort ‘een ongelukje’ was naar haar drang om te pleasen kwam de keuze voor het fragment over emoties uit Kijken in de ziel: psychiaters (2009)van Coen Verbraak hem goed uit. Dat de meeste psychiaters angst als de meest krachtige emotie van de mens noemen vast en zeker ook.
‘Ik ben bang voor de dood, voor pijn, voor verlies. Angsten waar je mee moet leren leven. Maar ik heb ook angsten van niets: de angst om in een vliegtuig te stappen, onder een brug door te rijden. Ik durfde lang niet door tunnels.’
‘Mijn basisangst – en die van mijn personages – is de angst voor afwijzing, voor uitstoting, voor het psychisch doodverklaard worden. Als ik psychologiseer kom ik tot de volgende verklaring. Onbewust zal het te maken hebben met het “een ongelukje zijn”, met het niet gewenst zijn, het in de weg lopen.’
‘Angst, en vooral het willen overwinnen van angst, is ook een drijfveer om te presteren . Ik heb geleerd om mijn angsten op een positieve manier onder ogen te komen. Het maakt dat je focust. Door angsten leer je jezelf beter kennen. En op een gegeven moment los je “het” op door waar je bang voor bent veel te doen en te voelen wat er met je gebeurt.’
‘Tijdens het researchen zoek ik die angst niet bewust op. Maar ik moet wel zo schrijven dat de lezer die angstsensatie voelt, dat er adrenaline vrijkomt. Dat doe ik door wat de lezer moeten moet goed te doseren. Stretching the moment, noem ik dat.’
Angst en het verstrijken van de tijd
Het laatste fragment – uit The Stones in the Park: Mick Jagger leest Shelley ter ere van Brian Jones – is voor Wilfried de Jong aanleiding om het nog een keer over angst te hebben. In het gedicht Adonais komt angst ook voor.
‘Toen ik nadacht over Zomergasten kwam ik op dit beeld – Mick Jagger in een tutu – als mijn eerste televisieherinnering. In wat ik zag school een zekere seksuele kracht. Ik vond het een enge man.’
‘Naarmate ik ouder word, heb ik minder last van angsten. Dus ik gok dat als ik zestig ben ik de angst voorbij ben. Dan hoef je ook niet zoveel meer. Ik hoop dat er dan een soort overgaven komt. Angst is ook een soort verzet. Straks is er niets meer om me tegen te verzetten. Dan moet ik me eraan overgeven dat “het leven” voorbij is.’
Leave a Reply