‘Waar ik heel erg van houd: mensen die veel moeite doen voor hun vak.’ Ionica Smeets vangt veel van de mensen die veel moeite doen voor hun vak onder de noemer ‘nerds’, en aan die nerds wilde zij een ode brengen. Eerlijk gezegd vond ik het nerds-gehalte in de vijfde aflevering van Zomergasten wel meevallen. Waar Ionica Smeets volgens mij vooral mee bezig was, was het bestrijden van vooroordelen over bètawetenschappers. Door hun werk van een maatschappelijke context te voorzien, werden de resultaten van dat wetenschappelijk werk minder abacadabra.
Als wetenschapsjournaliste – zelf is Ionica Smeets te ongeduldig om met de toewijding die wetenschap vraagt wiskundige te zijn: ‘ik denk dat je iets moet doen waar je goed in bent, wat je beter kunt dan anderen: ik kan beter dan anderen lezingen geven over wiskunde’ (dankzij haar ervaring als amateur-cabaretier, zei ze daar nog bij) – zoekt zij naar ‘dingen die wiskunde zijn’. Datzelfde deed zij voor Zomergasten. Zij toonde vermakelijke voorbeelden, maar of zij erin slaagde één verhaal te vertellen… (volgens Reinbert de Leeuw is de ultieme Zomergasten-aflevering er een waarin de gast aan de hand van de fragmenten een verhaal vertelt).
Nerds in het algemeen en Ionica Smeets in het bijzonder
‘Nerds gaan verder dan normale mensen. Nerds zijn bezetener, monomaner. Nerds vinden het tof om het zichzelf moeilijk te maken.’ Grenzen verleggen, daar gaat het hun om. Voor Ionica Smeets geldt dat de intellectuele grens verleggen interessanter is dan het verleggen van een sportieve grens.
Nerd is volgens Ionica Smeets meer en meer een geuzennaam geworden. ‘Anderen noemen je zo, maar een enkel woord doet waar “nerd” voor staat tekort.’ Nerds beschikken volgens Ionica Smeets over de volgende gemeenschappelijke kenmerken: ‘nerds zijn vooral bezig met intellectuele dingen; ze hebben een lichte voorkeur voor de bètakant van de wetenschap; ze zijn overenthousiast en beschikken over een kinderlijk achterlijkheid en openheid’.
Noemt iemand haar een nerd, dan maakt ze geen bezwaar. Maar wat tijdens Zomergasten ook duidelijk werd, is dat zij juist dat monomane op haar eigen vakgebied – niet informatica maar wiskunde bleek haar te boeien. Ze promoveerde op het onderwerp kettingbreuken, ‘wereldwijd hadden maar tien mensen belangstelling voor de uitkomsten van mijn onderzoek’ – mist. ‘De frustratie is dat je soms jaren werkt aan iets en dan lukt het niet om onomstotelijk te bewijzen dat het zus of zo zit. Daarom ben ik met wetenschappelijk onderzoek gestopt. Wetenschappelijk onderzoek vereist geduld. Je moet accepteren dat je maar één of twee keer per jaar succes hebt.’ Als wetenschapsjournalist kijkt Ionica Smeets nu mee naar het succes van anderen.
Wiskundemeisje Ionica Smeets – ik las op een site het woord ‘bètavrouw’, ongetwijfeld bedoeld om bij te dragen aan wat Ionica Smeets voorstaat: tegenspreken dat wiskunde voor jongens, maar wat klinkt dat geforceerd politiek correct – mag dan een nerd zijn, tijdens Zomergasten stelde ze zich uitermate aaibaar en kwetsbaar op. Na heel veel genialiteit kwam het hoge woord er pas uit bij het laatste fragment – een van de laatste scènes uit de film Strictly Ballroom, ‘ik ken heel veel mensen die Strictly Ballroom hun favoriete film noemen, zei Ionica Smeets om zich bij voorbaat te verontschuldigen voor de keuze voor een film die op het eerste oog een platte dansfilm kan lijken – ‘als je niet helemaal voldoende aan de regels, kun je toch winnen’.
Ware nerds: John Green en Vi Hart
‘Als nerd heb je het recht om van enthousiasme op en neer te springen op je stoel.’ Die uitspraak – van Ionica Smeets, gedaan tijdens Zomergasten – doet recht aan de hyperactiviteit waarmee een nerd zaken ter hand neemt. Die hyperactiviteit was vooral zichtbaar in de filmpjes van John Green en Vi Hart.
John Green – inmiddels in brede kring bekend vanwege zijn boek The Fault in Our Stars – correspondeert met zijn broer Hank in de vorm van youtube-filmpjes. ‘Het tempo van die filmpjes ligt hoog, niet alleen omdat ze van John Green niet onbeperkt mogen duren, maar ook door de stijl en de manier van monteren. John Green kiest heel bewust voor deze vorm. Ondanks de miljoenen volgers die hij inmiddels heeft, streeft hij een soort niche-bekendheid na. Zijn filmpjes, waarin en passant veel voorbij komt [in het fragment dat Ionica Smeets koos, onder andere het lezen van Ulysses, lw] worden veel door pubers bekeken.’ Dankzij de videoblog Brotherhood 2.0 kwam de term nerdfighter in zwang.
Vi Hart richtte zich met een maniakale open videobrief tot de makers van Spongebob Squarepants om hen erop te wijzen dat de ananaswoning waarin Spongbob woont er niet zo uitziet als ananassen er gewoonlijk uitzien. De symmetrie die gesuggereerd wordt, wijkt af van de zich aan de reeks van Fibonacci-getallen houdende spiraal die de groei van ananas kenmerkt. Nickelodeon liet zich overtuigen en inmiddels woont Spongebob in een andere ananas.
‘Je zou er spontaan streng gelovig van worden, dat iemand die veel ouder is dan Fibonacci, iemand op een wolk dat heeft uitgedacht’ (van de geordende, maar lang niet altijd in het oog vallende patronen waarlangs de natuur groeit) merkt Wilfried de Jong op. ‘Er zal wel een evolutionaire reden voor zijn’, merkt Ionica Smeets nuchter op.
Nerds in de marge: Kees Torn en Lena Durham
Minder nerd, maar net zo bevangen en bevlogen zijn Kees Torn en Lena Dunham (van Girls). Ionica Smeets laat een slim liedje zien van Kees Torn: ‘ik moest het wel tien keer zien voordat ik begreep waarom mensen die woorden aan het eind van de zin konden raden.’ Maar het gaat hier niet om die slimheid op zich: ‘Hij heeft zes jaar over dat nummer gedaan. Dat vind ik zo goed: dat hij daar zes jaar mee bezig is geweest. En ook nog serieus overwogen heeft om nog moeilijker varianten te bedenken. Daar ben ik zelf te ongeduldig voor, maar eigenlijk ben ik er wel jaloers op. Als je ziet dat iemand zo hard werkt, krijg je zelf ook zin om hard te werken.’
Het lukte Ionica Smeets niet om bij het afscheid van Kees Torn als cabaretier – ‘hij is gestopt met optreden om zich aan de bètawetenschappen te wijden’ – ook meer één couplet te maken waarmee ze zich met zijn origineel kon meten.’
Ionica Smeets had zelf ook ooit de ambitie om cabaret te maken. ‘Ik was niet goed genoeg in de originaliteit. Ik was een goede amateur, maar ik zou nooit avondvullend zalen kunnen vullen. Het zou me nooit gelukt zijn om binnen een redelijke termijn twee keer drie kwartier goed materiaal te schrijven.’
Om een heel andere reden vindt Ionica Smeets Lena Dunham, schrijfster van de serie Girls, en vertolker van een van de hoofdrollen, goed. ‘Ze is de stem van een generatie: ze is dapper, open. Ze durft zichzelf lelijk neer te zetten, maar ook intellectueel voor schut te zetten.’
Echte wetenschappers: Marcus de Sautoy, Edsger Dijkstra en Richard Feynman (en C.P. Snow)
De kern van Zomergasten wordt gevormd door de wetenschap. En als Ionica Smeets wetenschap zegt, bedoelt ze de bètawetenschap. Ze wil recht doen aan de uitzonderlijkheid van het werk van mensen die soms tegen de stroom in jaren in afzondering bewijzen verzamelen om hun gelijk te bewijzen.
Daarom laat zij Marcus de Sautoy – hoogleraar Publiek begrip van de wetenschap in Oxford – zien die aan Alan Davies uitlegt hoe het zit met priemgetallen. Wat zij mooi vindt: ‘dat je in een klein aantal woorden iets over de oneindigheid kunt zeggen.’ Priemgetallen hebben volgens Ionica Smeets lang niet altijd de waardering gekregen die zij nu blijken te verdienen: ‘Wiskundigen zijn al vanaf “de Grieken” bezig met priemgetallen. Lang leken ze geen nut te hebben, maar tegenwoordig zijn priemgetallen heel belangrijk vanwege het versleutelen van gegevens.’
Edsger (Edgar) Dijkstra, de eerste Nederlandse computerprogrammeur, is volgens Ionica Smeets een vergeten held (als wiskundemeisje schreef ze al eerder een ode). Edsger Dijkstra programmeerde bij wijze van spreken al voordat de computer bestond. ‘Hij heeft heel lang op papier zitten programmeren. Bestudering van zijn werk geeft inzicht in hoe (de) informatica is ontstaan.’ Ionica Smeets leerde net als anderen een belangrijke les van Dijkstra. ‘Dijkstra wilde geen kennis overdragen, hij wilde een blijvende mentaliteitsverandering realiseren. Slordig werken was voor hem uit den boze. Hij wil dat wij steeds als we slordig werken denken: dit zou Dijkstra niet goed vinden.’ Ionica Smeets bekent dat zij dat tijdens het programmeren in het kader van haar studie informatica wel eens gedacht heeft.
Half werk was voor Dijkstra geen optie. Dat programmeurs niet altijd het optimale uit zichzelf willen en kunnen halen, zal hem een gruwel zijn geweest.
‘Voor het uitwerken van zijn misschien wel meest bekende theorie “het kortstepad-algoritme” (wat zouden Tomtom en internetverkeer zijn zonder het kortstepad-algoritme) gebruikte hij geen pen en papier. Hij ontwikkelde de theorie in zijn hoofd. Daardoor bleef het eenvoudig.’
Eenvoudig is iets anders dan kiezen voor een snelle, slimme oplossing. ‘Slimmigheden zijn instant-oplossingen waarmee je scoort op de korte termijn. Het gaat erom jezelf de tijd te gunnen om na te denken over oplossing die in meer dan een situatie toepasbaar zijn.’
Wat terugkijken naar het pionierswerk van Dijkstra volgens Ionica Smeets ook duidelijk maakt is dat “netjes” programmeren eigenlijk alleen kan als je van voren af aan begint. ‘Besturingssystemen zijn heel erg voortgebouwd op voortgebouwd op voortgebouwd.’ Tegelijk ziet zij de beperking van deze aanpak: ‘Je kunt niet uit het niets iets maken dat kan concurreren met Apple of Microsoft.’
Richard Feynman – natuurkundige, Nobelprijswinnaar, charmeur en bongospeler – mag zijn opwachting maken om het belang van het stellen van de juiste vragen te onderstrepen (en om duidelijk te maken dat klagen over een wiskundige/natuurkundige aanpak geen zin heeft het om wis- en natuurkunde gaat).
Naar aanleiding van Richard Feynman haalt Ionica Smeets C.P. Snow aan, die behalve natuurkundige ook een goede, grote schrijver was. Hij verbaasde zich erover dat de wetenschappelijke wereld waarin hij overdag verkeerde en de literaire die hij ’s avond frequenteerde ondanks vergelijkbare sociale achtergronden en opleiding van degenen die die werelden bevolkten hem voorkwamen als twee verschillende planeten. Over het verschil tussen die die ‘two cultures‘ had C.P. Snow het regelmatig tijdens lezingen.
Hij raakt een punt dat bij Ionica Smeets gevoelig ligt. ‘Wie aan intellectuelen denkt, denkt aan alfa’s. Maar alfa’s snappen niets van wetenschap.’ De ware wetenschapper – de bèta’s – mengen zich volgens Ionica Smeets te weinig in het maatschappelijk debat. Het dedain waarmee er over het algemeen over bètawetenschappen en hun bedrijvers gesproken wordt, staat Ionica Smeets niet aan.
Wetenschap verdient het niet te kijk gezet te worden: DWDD
In januari 2014 waren wiskundigen Hendrik Lenstra en Barry Koren te gast in De wereld draait door om een reactie te geven op het vermoeden dat Muktharbay Otelbayev erin geslaagd was een van de zeven millinumproblemen – in dit geval de Navier-Stokes-vergelijking – op te lossen. Het item was volgens Ionica Smeets geen geslaagd voorbeeld van hoe wetenschap in beeld gebracht kan worden. ‘Wat ging er mis?’ Er ging veel mis.
‘In de eerste plaats dat je iemand uitnodigt die niet geïnteresseerd is in het onderwerp.’ Hendrik Lensink is een begaafd spreker, maar hij houdt zich het liefst bij zijn leest: de priemgetallen.
En dan het gemak waarmee presentator Matthijs van Nieuwkerk zei: ‘Maakt u zich geen enkele illusie’, toen professor Koren bij het publiek informeerde naar de tweede wet van Newton. Hoewel Ionica Smeets toegaf dat de professor het door zijn manier van vragen wellicht wat te moeilijk had gemaakt, ‘is het eigenlijk raar dat zo openlijk gezegd wordt: we snappen er niets van, maar gaat u gewoon door. Het mag iets te maken hebben met het weglachen van eigen ongemak van de presentator, maar ik kreeg het idee het idee dat ze uitgelachen werden.’
Toen professor Koren werd gevraagd een formule op te schrijven, verloren nog meer mensen het contact met de materie. ‘Formules zijn ondingen zolang mensen niet zien wat ze zijn. Formules zijn alleen bruikbaar als je kunt laten zien waar ze betrekking op hebben.’
Had het anders gekund. Waarschijnlijk wel, want toen Ionica Smeets uitlegde hoe je het over het vermoeden van een oplossing kunt hebben, terwijl je de oplossing nog niet weet (namelijk door de vergelijking met een detective te maken. Een detective drijft op het vermoeden dat er een dader is, zonder dat meteen duidelijk mag zijn wie die dader is), snapte ik dat onmiddellijk.
Toch was Ionica Smeets het niet met Wilfried de Jong eens dat je in het geval dat abstractie zich niet naar televisie laat vertalen een onderwerp dan maar links moet laten liggen. Daar heeft ze zowel een principiële als een pragmatische reden voor: ‘Je moet je vak uitdragen en maatschappelijk draagvlak creëren. Als er nooit meer wiskunde op televisie komt, gaat de kraan dicht.’
en vrouwen verdienen een plek in de wetenschap: Neil DeGrasse Tyson
De ‘Larry Summers-vraag’ stellen, is vragen naar de bekende weg. Larry Summers dacht dat er weinig vrouwen doordrongen tot de wetenschap omdat zij daar biologisch gezien de capaciteiten niet voor hebben. Inmiddels weten we beter: dat vrouwen ondervertegenwoordigd zijn in de bètawetenschappen heeft met conditionering te maken. Als tijdens een interview met Neil DeGrasse Tyson de ‘Larry Summers-vraag’ gesteld wordt, dient de zwarte Neil DeGrasse Tyson de vragensteller ongenadig van repliek door te vertellen hoe moeilijk het voor hem was om toegang tot de wetenschap te krijgen. Ionica Smeets: ‘Ik had me voor dit filmpje nooit bewust gerealiseerd dat Neil DeGrasse Tyson zwart is. Zijn antwoord, verpakt in natuurkundig taalgebruik, laat niets aan duidelijkheid te wensen over.’
‘Voor meisjes is het nog steeds lastig om door te dringen in de wetenschap. “Wiskunde is voor jongens”, dat idee leeft nog steeds. Al is er niet zozeer sprake van bewuste tegenwerking, als meisjes voor bètawetenschappen kiezen is dat de weg van de meeste weerstand. Er zijn nog steeds weinig vrouwelijke hoogleraren wiskunde.’ Geen wonder dus dat Ionica Smeets Bas Haring noemde, toen haar gevraagd werd wie voor haar als wiskundige met een kind een rolmodel is.
Het verwijt dat Wilfried de Jong haar maakte, dat ze zelf ook heel weinig vrouwen laat zien, wimpelde ze weg. ‘Ik wil het hebben over de bètawetenschappen, daar kies ik fragmenten bij en dan is het onvermijdelijk dat ik weinig vrouwen kan laten zien.’
Beperkingen erkennen: Penn & Teller en Micha Wertheim
Over de hele avond verspreid toont Ionica Smeets fragmenten die iets zeggen over hoe niet-bèta’s zich tot de wis- en natuurkunde verhouden. Eigenlijk begint ze er meteen al mee als ze laat zien hoe Penn & Teller omgaan met getallen in Explain Numbers. Mensen snappen volgens Ionica Smeets veel minder van getallen dan zij denken. ‘Mensen zeggen vaak dat ze slecht zijn in wiskunde, maar niet dat ze slecht zijn in getallen. Ze vragen zich veel te weinig af wat getallen werkelijk zeggen en welk effect het op hen heeft als er in berichtgeving met getallen gestrooid wordt. Getallen zeggen alleen iets als ze ergens aan gerelateerd zijn. Getallen worden reëler als je ze herleidt naar wat je wel begrijpt of kunt bevatten. Hoeveel geld er besteed wordt aan ontwikkelingssamenwerking zegt niets, zolang je niet uitrekent hoeveel geld dat per jaar per persoon is. Ons apenbrein is er niet voor gemaakt om zo abstract te denken als getallen verlangen.’
Ionica Smeets hamert erop dat we ons bewust moeten zijn van lacunes in onze kennis. Maar ze geeft naar aanleiding van een fragment uit Micha Wertheim voor gevorderden over meepraten toe dat ook zij zo haar strategieën heeft om indruk te maken of discussies af te kappen.
‘Als ze over hun werk praten, bluffen wis- en natuurkundigen weinig, maar tijdens sociale bezigheden zoals lunches en conferenties, wordt er heel wat afgebluft. Door een ander soort antwoord te geven, zoals Micha Wertheim doet, kun je indruk maken (terwijl je eigenlijk alleen de aandacht probeert af te leiden van onkunde of desinteresse). Als ik om mensen af te wimpelen zeg: ‘dat soort problemen vind ik niet zo interessant’, kom ik een treetje hoger op de ladder te staan omdat ik daarmee de aandacht richt op waar ik mee bezig ben.’
Persoonlijke voorkeuren: raadsels, Kurt Vonnegut en Leo Vroman
Af en toe laat Ionica Smeets de teugels een beetje vieren. Haar voorliefde voor raadsels – ‘Het leukste van raadsels is ze aan een ander opgeven en er getuige van zijn als ze het antwoord ontdekken’ – blijkt uit de toelichting bij de film Fermat’s Room waarin vijf wiskundigen opgesloten zitten in een kamer. Telkens als ze er niet in slagen om binnen een minuut een opgegeven raadsel schuiven de muren van de kamer een stukje dichter naar elkaar. Dat de hoofdpersonen allemaal de naam van een bekende wiskundige hebben en zo oud zijn als degene wiens naam zij dragen was toen hij stierf draagt bij aan het horrorgehalte van Fermat’s Room.
Vreemde eenden in de bijt, vindt Wilfried de Jong Kurt Vonnegut en Leo Vroman. Maar zij horen er volgens Ionica Smeets helemaal bij: ‘Het zijn beide mensen die heel ver gaan in hun werk. Bovendien: Vonnegut is een literair schrijver met belangstelling voor wetenschap en Vroman is een wetenschapper die ook nog andere mooie dingen deed.’
Een sluitend verhaal?
Vertelde Ionica Smeets in Zomergasten een coherent verhaal, met een begin, midden en eind? Eigenlijk niet. Meer dan Reinbert de Leeuw sprong ze van de hak op de tak bij het bepalen van de volgorde van de fragmenten. Maar daardoor kon ze het maken van statements doseren, waardoor de ernst van de zaak extra doordrong. De humor hield ze achter de hand om wat ze duidelijk wilde maken er nog eens extra in te wrijven.
Wilfried de Jong maakte zich, liet hij aan het eind van de uitzending weten, zorgen of hij wel mee zou kunnen in de wereld van de wetenschap. ‘Zoals jij dat doet wel’, moest hij uiteindelijk vaststellen. Gek genoeg – want ik ben bepaald geen wiskundemeisje – vond ik dat Ionica Smeets wel wat dieper op de materie in had mogen gaan. Wat ik miste was de ervaring waar zij het tijdens Zomergasten regelmatig over had: dat ze kan genieten van de doorbraken die anderen weten te forceren. Ik had me wel wat meer willen verheugen over de verdiensten van Ionica Smeets. Ze had wat mij betreft tijdens Zomergasten wel weer even wat meer wetenschapper mogen zijn. Een beetje ongrijpbaarder…
Leave a Reply