Gek. Ik kan me niet meer herinneren waar ik was op het moment dat de Muur viel. De beelden staan me nog heel helder voor de geest, maar waar ik op 9 november 1989 was en wat ik toen deed, weet ik niet meer. De opwinding in de maanden voor de val toen er gaten in het Gordijn bleken te zitten, die herinner ik me ook nog. Net als mijn verbazing over die grenswachter bij de Bornholmer Straße die om 23.30 uur op eigen initiatief besloot niet langer weerstand te bieden tegen de daar verzamelde mensenmassa.
*
Vijf jaar voor de val van de Muur keek ik vanuit de Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz uit over Berlijn. Toen kon ik me niet voorstellen dat die stad ooit weer heel zou zijn. Het leek mij ijdele hoop en zonde van het geld om te investeren in een cultureel stadshart zo dicht bij de Muur.
Tussen het bezoeken van bibliotheken door dwaalde ik een paar dagen door de stad. Ik liet me leiden door de geschiedenis. Ik nam de bus naar de Wannsee en de U-bahn naar het Olympisch Stadion. Ik bezocht ook minder beladen plekken, maar bij de Muur hield Berlijn voor mij op. Ik wilde geen enkel risico lopen. Bij ons thuis woedde de Koude Oorlog, en mijn vader was militair.
De Muur stond er volgens mijn vader niet voor niets. De Muur vormde een dam tegen het rode gevaar. Daar dachten ze aan de andere kant anders over. Dankzij de Muur werd het fascisme buiten de deur gehouden. Dat de Muur moest voorkomen dat de socialistische heilstaat leegliep, was minstens even belangrijk. Dat mocht niet te nadrukkelijk vermeld worden, terwijl de Muur en vluchten voor mij bij elkaar hoorden.
**
Journalist Maxim Leo groeide op in Oost-Duitsland. In Haltet euer Herz bereit: eine ostdeutsche Familiengeschichte – de Nederlandse vertaling Rode liefde. Een Oost-Duitse familiegeschiedenis verschijnt binnenkort – gaat hij zijn familiegeschiedenis na. Een familiegeschiedenis waar veel meer in zit dan de tegenstelling Oost-West. De Muur valt pas op bladzijde 259.
Als kind speelde Maxim Leo dat hij naar het Westen wilde vluchten:
‘Naar het Westen vluchten. Dat was een van mijn lievelingsspelletjes. Je moest minstens met z’n vieren zijn. Drie kinderen stelden zich op een rijtje bij het klimrek op, dat waren de grenswachters. Het vierde kind moest proberen langs de grenswachters heen door het rek te klimmen. Als je erin geslaagd was de andere kant te bereiken, moest je “Westen” roepen, en dan had je gewonnen. Ooit waren we met de klas bij de Brandenburger Tor. Ik was acht. De lerares wilde ons de “antifascistische verdedigingswal” laten zien. Terwijl de lerares over de socialistische strijd voor de vrede vertelde, overlegden wij hoe je er het best overheen kon komen.’
(vertaling: Lilian Caris)
In Das Haus am Checkpoint Charlie zag ik vijf jaar voor de val van de Muur dat vluchten bepaald geen kinderspel was.
***
En toen viel die Muur dus. Niet van het ene op het andere moment, maar op 9 november 1989 wel definitief. Duitsland werd schoorvoetend maar toch nog sneller dan voor mogelijk gehouden één. Amper een jaar na de val van de Muur verdween de DDR en werd het hele land BRD: Bundesrepublik Deutschland.
Dat was wennen: er waren West-Duitsers die dachten dat de hereniging het land economisch de kop zou kosten, er waren er ook die dachten hun slag te kunnen slaan. Veel Oost-Duitsers vreesden niet voor vol aangezien te worden. Sommigen verlangden zelfs zo hevig terug naar vroeger dat ze last kregen van ‘Ostweh’ of ‘Ostalgie’.
‘Wij’ wachtten aanvankelijk af wat er zou gebeuren.
****
Toen zijn grootvader Gerhard achttien jaar na de val van de Muur stierf, wilde ook Maxim Leo tijdelijk terug:
‘Die dag heb ik voor het eerst gewenst dat ik nog eens naar de DDR kon terugkeren. Om te begrijpen wat er toen eigenlijk gebeurd is. Met mijn grootvader, met mijn ouders, met mij. Wat heeft ons uit elkaar gedreven? Wat was er dan zo belangrijk dat het ons tot op de dag van vandaag tot vreemden maakt? De DDR is nu allang dood, maar binnen mijn familie is ze nog behoorlijk levend. Als een geest die geen rust vindt.’
(vertaling: Lilian Caris)
De ‘familie Leo’ is een familie waarin het persoonlijke politiek gekleurd is. Zij maakt in de ongeveer honderd jaar die Rode liefde beslaat hetzelfde mee als Europa.
Maxim Leo moest voor zijn gevoel terug om het doen en laten van zijn ouders – de een, zijn vader, beeldend kunstenaar; de ander net als haar vader Gerhard journalist – te kunnen begrijpen.
***
Met feiten alleen ben je er niet als je het verleden wilt reconstrueren. Geschiedenis is meer dan een verzameling chronologisch gerangschikte gebeurtenissen. Verleden is ook een kwestie van mentaliteit. En mentaliteit een kwestie van tijd en omstandigheden. Dat moet je weten – en de omstandigheden moet je kennen – anders komt er van dat reconstrueren niets terecht. Dan blijf je steken in (voor)oordelen.
**
Wat mijn vader mij vertelde over de gang van zaken achter het IJzeren Gordijn was net zo gekleurd als het beeld dat ‘zij’ daar van het Westen kregen voorgeschoteld. De waarheid lag zeker niet in het midden, maar wat met grote stelligheid beweerd werd belemmerde mijn zicht op wat er aan beide zijden van Gordijn en Muur werkelijk gebeurde.
Had mijn vader maar gezegd dat ‘wij’ in het westen vrijer zijn in het vormen van een eigen mening dan ‘zij’. Had hij het daar maar bij gelaten. Dan had ik me tijdens mijn wandelingen door Berlijn meer op mijn gemak gevoeld en was ik misschien wel aan de andere kant gaan kijken.
*
Vijfentwintig jaar geleden viel de Muur en ik wist toen ik begon te schrijven niet meer waar ik op dat moment was. Tijdens het schrijven ging mij een licht op. Net als de ouders van Maxim Leo sliep ik op het moment suprême:
‘Anne en Wolf zien die avond in de Tagesschau politbureaulid Günther Schabovski een verklaring voorlezen. Die gaat over een nieuwe regeling voor het reizen naar het Westen. Anne, geoefend in het begrijpen van mededelingen van het politbureau, begrijpt dat het om DDR-burgers gaat die het land willen verlaten. Wolf stelt voor naar de Muur te gaan, maar Anne is moe, en bovendien wil ze helemaal niet naar het Westen. “Wat kan er nou met de Muur aan de hand zijn?” zegt ze, en Wolf laat zich overhalen thuis te blijven. Om halfelf gaan ze naar bed. En als ze de volgende ochtend wakker worden, is de DDR al bijna verdwenen.’
(vertaling: Lilian Caris)
Doet het er toe dat ik aanvankelijk niet meer wist waar ik de dag dat dat gebeurde was? Nee. Belangrijker is dat ik onthouden heb dat met het vallen van de Muur de noodzaak verviel om vast te houden aan oude vijandsbeelden.
Dit stuk schreef ik in opdracht van het Goethe-Institut, in het kader van een serie artikelen over de verjaardag van de val van de Muur.
Leave a Reply