Gevangen in verlangen
Al meer dan dertig jaar weet ik dat Love with a Few Hairs bestaat. Ik kwam de titel tegen toen ik me in het werk van Jane Bowles en haar man Paul begon te verdiepen, maar de roman van Mohammed Mrabet vond ik tot nu toe nergens. Wel ander werk. De door Paul Bowles opgenomen en vertaalde verhalen Het strandcafé & De stem en de roman Manaraf, door Simon-Pierre Hamelin opgetekend en uitgewerkt.
Op schrift stellen kan Mohammed Mrabet namelijk niet zelf. Mohammed Mrabet kan fantastisch vertellen, maar lezen en schrijven kan hij nauwelijks. Hij is dus altijd afhankelijk van een ander om in druk te verschijnen.
Lang was die ander Paul Bowles. Love with a Few Hairs was ‘hun’ debuut. In het Engels verscheen het al in 1968, en nu is het er ook in het Nederlands: Liefde met een lok haar, in de vertaling van Hester Tollenaar.
Mrabet en Mohammed
Liefde met een lok haar gaat over de zeventienjarige Mohammed die de hulp van een ‘heks’ inroept om zijn buurmeisje Mina voor zich te winnen. Hij weet zeker dat hij met haar wil trouwen, zij wil niets van hem weten. Een lok van haar haar is voldoende om haar te betoveren en van gevoel te doen veranderen.
Eenvoudiger wordt het daardoor voor Mohammed niet. Hij weet dat haar liefde niet echt is en vreest het moment dat de betovering verbroken wordt. Hun relatie is op drijfzand gebouwd, het is liefde onder voorbehoud die van Mohammed een achterdochtige en zich indekkende minnaar maakt die er op kosten van een ander op los leeft.
Dat zijn vader en haar moeder geen voorstanders van het huwelijk zijn, maakt dat hij daadwerkelijk het ergste moet vrezen.
Bovendien leidt Mohammed een dubbelleven. Hij is de protegé van Mr. David, een Engelsman die een hotel runt, waar Mohammed barkeeper is. Mr. David zou Mohammed graag vaker aan zijn zijde hebben. Mr. David zit niet op een getrouwde Mohammed te wachten.
‘Die avond terwijl ze in de tuin zaten, zei Mohammed tegen Mr. David: Ik slaap vanavond in Benider.
Jij blijft nooit meer op één plek, zei Mr. David. Je bent nog maar net binnen of je gaat alweer. Ik kan niet eens meer een gesprek met je voeren. We hebben nooit plezier. Als ik niet van je hield, zou ik je hier niet laten komen. Maar je moet af en toe bij me blijven.
Ik weet het, zei Mohammed. Het is mijn schuld. Je had me gewaarschuwd dat ik spijt zou krijgen als ik ging trouwen. En je had gelijk. Maar ik heb niet naar je geluisterd. Ik weet dat je me geld geeft en eten, kleren en de auto, terwijl ik niet iedere nacht bij je slaap. Als je liever wilt dat ik niet meer kom, moet je het zeggen.
Nee, Mohammed! riep Mr. David uit. Dat is het niet. Je bent altijd goed geweest voor mij en voor mijn vrienden. Zo bedoelde ik het niet. Ik zou je alleen wat vaker willen zien.
Je zegt het maar, zei Mohammed terwijl hij opstond. Jij weet wat je wilt.’
(vertaling, uit het Engels: Hester Tollenaar)
Tussen twee culturen
Net als de verteller Mrabet schippert zijn personage Mohammed tussen twee culturen en eet, zonder dat hij dat zelf zo zou noemen, van twee walletjes. Mohammed gelooft in magie en drinkt whisky.
Als het verhaal begint is hij een jongen die de schijn probeert op te houden en wegloopt voor zijn verantwoordelijkheden. Aan het eind van Liefde met een lok haar heeft hij zijn bestemming – dat wil zeggen: een zeker evenwicht, voor verslaving en vervoering is geen plaats meer – gevonden.
In Liefde met een lok haar staan culturen niet alleen naast maar ook tegenover elkaar. Dat was de realiteit in het multiculturele Tanger, waar niet alleen Paul Bowles en zijn vrouw hun toevlucht zochten.
Dat hij getuige is van het botsen van culturen, daarvan is Mohammed Mrabet zich bewust. Het is een thema dat regelmatig terugkomt in zijn werk, zonder dat hij het onderwerp problematiseert. Hij signaleert. Dingen zijn in de verhalen van Mohammed Mrabet zoals ze zijn. Wat niet wil zeggen dat Mohammed Mrabet geen mening had over de wijze waarop wie van elders kwam meende zich te moeten manifesteren.
Uit het hoofd?
Liefde met een lok haar is in literaire zin geen ingewikkeld verhaal. Mohammed mag dan parallelle levens leiden, Mrabet volgt de chronologie waarin gebeurtenissen plaatsvinden. Maar hij weet wel hoe en wanneer hij de spanning moet opvoeren en van tempo moet wisselen. Hoe hij naar het einde toe de tijd sneller moet laten verstrijken, want Liefde met een lok haar bestrijkt jaren.
Ik probeer me voor te stellen hoe dat verhalen vertellen gaat. Hoe Mohammed Mrabet zonder de grote lijn uit het oog te verliezen zinnen vormt en zijn verhalen inkleurt. Voor Liefde met een lok haar had hij meer dan één vertelsessie nodig. Hoe wist hij waar hij gebleven was en hoe het vanaf daar verder moest? Zat het hele verhaal al in zijn hoofd of ontwikkelde het zich gaandeweg? Was het een kwestie van dicteren of zocht hij terwijl de band liep ook wel eens omzichtig naar woorden? Hoe af zijn zijn verhalen als hij uitverteld is?
De manier waarop hij verhalen vertelt is mij volkomen vreemd. Ik stam niet uit een orale vertelcultuur. Ik schrijf en schrap, zonder pen en papier, zonder scherm en klavier zou ik nergens zijn.
Vreemd maar o zo vertrouwd
Ik kan nog net bij wat Mohammed Mrabat zelf – in dit geval toen hij vanwege Manaraf te gast was op Crossing Border – zegt over de oorsprong van zijn verhalen:
‘Als ik een verhaal vertel, weet ik niet waar en waarom het begint. Ik weet niet hoe het verder zal gaan en waar het zal eindigen. Een verhaal is als de zee: eindeloos en zonder begin altijd hetzelfde en toch altijd weer anders.’
Dat lijkt op wat ik uit de mond van schrijvers hoor: dat de verhalen er al zijn, dat ze alleen nog maar opgeschreven hoeven te worden.
Misschien ben ik vooral verbaasd over het feit dat de verhalen van Mohammed Mrabet mij zo bekend voorkomen en begrijp ik niet hoe iemand die niet kan lezen en dus geen kennis kan nemen van het werk van anderen, verhalen vertelt die de eigen culturele traditie overstijgen, terwijl ze daar tegelijkertijd zo nadrukkelijk uit voortkomen.
Dat is in het geval van Liefde met een lok haar niet anders. Het verhaal is ondanks de ‘heks’ en het betoveren minder sprookjesachtig, minder magisch-realistisch dan De stem en minder episch dan Manaraf. Van het werk dat ik van Mohammed Mrabet in het Nederlands ken, lijkt Liefde met een lok haar het meest op Het strandcafé, waarin de onderlinge relaties tussen mensen ook op scherp staan, de verhoudingen cultureel bepaald zijn en de verleiding op de loer ligt.
Degenen die de verhalen optekenden
Mohammed Mrabet is een verhalenverteller pur sang. Met hulp van anderen ‘publiceerde’ hij inmiddels een boek of twintig. Die ander was zoals gezegd niet altijd dezelfde. De eerste ander was Paul Bowles. Over de aard van hun samenwerking en in hoeverre hij ingreep in de verhalen van Mrabet is veel gezegd en geschreven, maar niet door Paul Bowles zelf.
In zijn autobiografie Without Stopping komt Mohammed Mrabet nauwelijks voor (in het register wordt verwezen naar de pagina’s 357, 363, 364 en 365. Inclusief dat register telt Without Stopping: An Autobiography 377 bladzijden).
Dit staat op bladzijde 357:
‘Daily life in Tangier then, while it did not provide the solitude and unlimited leisure needed for fiction writing, left me enough work periods of short duration so that I could busy myself with translating. I had been working during the winter on an English version of a book-length story which I had taped in Moghrebi Arabic, this one an invention by Mohammed Mrabet.’
Simon-Pierre Hamelin, boekverkoper te Tanger, is de meest recente ander. Hij is degene die Manaraf optekende en uitwerkte – die termen staan op het titelblad, op de cover wordt Simon-Pierre Hamelin als co-auteur opgevoerd. In het nawoord van die roman gaat Hamelin uitgebreid in op de samenwerking en zijn eigen inbreng. Hij schrijft dat de rollen door elkaar lopen:
‘Mrabet heeft zich rechtstreeks in het schrijven gemengd, wanneer zijn woorden in sommige passages, die overigens niet erg gemakkelijk te herkennen zijn, letterlijk worden weergegeven. Ik van mijn kant heb ook een directe bijdrage geleverd aan de uitwerking van de dramatische structuur, door mij montagevrijheden te veroorloven die van deze tekst een tweehoofdige en tweehandige variatie op de terugkerende thema’s in het werk van Mrabet maken.’
(vertaling: Irene Beckers)
Het lijkt er verdacht veel op dat Paul Bowles en Simon-Pierre Hamelin ieder op hun eigen wijze vorm gegeven hebben aan hun rol als intermediair tussen Mohammed Mrabet en zijn lezers.
Een tipje van de sluier
Volgens Érik Valentin – hij werkte met Mohammed Mrabet aan Le Poisson conteur. In interview in een aan Mrabet gewijd nummer van Les Lettres Françaises (Prise de parole, p. V) vertelt Valentin over hun samenwerking – ging het Mrabet meer dan om de manier waarop zijn (Mrabets) woorden vorm kregen om het eindresultaat: het boek. Dat bevreemdde Valentin, die zich terdege bewust was van zijn verantwoordelijkheid en zich realiseerde dat wat hij deed iets anders was dan vertalen:
‘Il ne s’intéressait pas à la manière dont tu avais mis en forme le conte?
Éric Valentin. Bizarrement non, alors que je pensais que c’était la chose la plus importante. Au début, je me suis rendu compte que j’étais obligé de dénaturer un peu son travail parce qu’il ne s’agissait pas de simple traduction ou de retranscription. Quand Mrabet n’a pas les mots, il mime. Il fait beaucoup d’onomatopées. Il fallait tout de suite réécrire. Forcément, j’ai été oblige de réinventer, d’interpréter. Quand je le lui ai dit, il m’a répondu qu’il m’avait choisi et que c’était désormais mon travail, et qu’on se reverrait à la sortie du livre. En fait, il voulait l’objet. Cela faisait au moins quinze ans qu’aucun nouveau livre n’avait paru. À la fin de sa vie, Bowles s’occupait d’un poète latino-américain et avait mis de côté Mrabet. Mrabet me disait qu’il déposait des bandes sur le bureau et qu’il n’obtenait jamais de réponse. Il trouvait toujours Bowles en train de travailler sur d’autres textes ou en présence d’autres auteurs.’
Het moet voor Mohammed Mrabet – die behalve verhalenverteller ook visser en beeldend kunstenaar is – niet eenvoudig zijn om te verkeren in het gezelschap van mannen die kunnen lezen en schrijven, steeds opnieuw zijn positie te bepalen tegenover de geletterden die zich ontfermen over zijn verhalen en erop te vertrouwen dat zij het beste met hem en zijn verhalen voorhebben.
Liefde met een lok haar / Mohammed Mrabet
vertaling: Hester Tollenaar
Amsterdam : Jurgen Maas, 2014 (De Berberbibliotheek, 5)
ISBN 978-94-91921-08-7
Leave a Reply