Recensie: Koning Eenoog: een emigrantenverhaal. Leven en werk van Henk van Woerden – Toef Jaeger

Zoeken en het nergens vinden

In de proloog van Koning Eenoog: een emigrantenverhaal. Leven en werk van Henk van Woerden zet biografe Toef Jaeger Henk van Woerden neer als buitenstaander en beweert zij met grote stelligheid dat het buitenstaanderschap vanaf het begin de rode draad vormt in zijn geschreven, getekende en geschilderde oeuvre.

Buitenbeentje en buitenstaander
Het buitenstaanderschap van Henk van Woerden heeft twee kanten. Een aangeboren oogziekte doet de ouders van Van Woerden besluiten om het zieke oog van hun zesjarige zoon te laten vervangen door een glazen exemplaar. Doordat hij maar met een oog ziet, mist hij letterlijk diepte. Die beperking zal hem – ondanks aanvankelijk succes – uiteindelijk doen besluiten te stoppen met tekenen en schilderen en zijn aandacht volledig op het schrijven te richten.

De in Koning Eenoog meest nadrukkelijk belichte kant van het buitenstaanderschap is die van ontheemde. Als kind emigreerde hij met zijn ouders naar Zuid-Afrika, door zijn eigen besluit om zijn heil uiteindelijk toch in Nederland/Europa te zoeken werd hij een eeuwige migrant die nergens thuis was en langdurig rust vond.

Feiten en/vs fictie
In de biografie – die niet strikt chronologisch geordend is, waardoor met name het eerste deel (Naar Zuid-Afrika) rommelig oogt – staat het autobiografische voorop. Toef Jaeger laat het leven van Henk van Woerden parallel lopen aan de ontwikkeling van (de thematiek in) zijn werk. Zij baseert zich daarbij net als Henk van Woerden dat ten behoeve van zijn schrijven deed op ‘de koffer van oma Scheepstra’.

Henk van Woerden gebruikte dit papieren archief dat spontaan ontstond omdat zijn oma van moederszijde ‘alles’ bewaarde, en daarmee het huwelijksleven van haar dochter documenteerde, om feiten te checken. Feiten die hij vervolgens transformeerde tot fictie, zich altijd bewust van het feit dat hij dat deed en zich steeds opnieuw afvragend wat feit en fictie in het werk van een kunstenaar precies met elkaar te maken hebben.

Terug naar de bronnen
Toef Jaeger had tijdens het schrijven van haar biografie ook de beschikking over ‘de koffer van oma Scheepstra’, maar ook over het eigen archief (dagboeken, brieven, schetsen, manuscripten) en het werk van de schilder/schrijver. Op basis van al die bronnen linkt zij wat Henk van Woerden tekende, schilderde en schreef aan zijn leven, en wijst zij heel nadrukkelijk de plaatsen aan waar in het werk sporen van zijn leven en opvattingen zichtbaar zijn. Dat dat maar één manier van benaderen is bij het schrijven van een biografie laat zij onbenoemd.

Omdat Koning Eenoog nu eenmaal een migrantenverhaal moet worden – dat maakt Toef Jaeger met haar proloog duidelijk – lijkt er voor feiten die een andere interpretatie, dan wel een genuanceerdere kijk op het leven (en werk) van Henk van Woerden mogelijk maken weinig ruimte.

De schrijver
Hoewel haar aanpak het risico in zich draagt van hineininterpretieren, levert het ook wat op. Toef Jaeger slaagt er in elk geval wat betreft het literaire deel van het oeuvre van Henk van Woerden in om een grote inhoudelijke samenhang tussen de diverse titels – Moenie kyk nie, Tikoes, Een mond vol glas, Notities van een luchtfietser en Utramarijn – aan te tonen, waarbij bovendien zijn ontwikkeling als schrijver zichtbaar wordt (want ondanks de constante: het aandeel eigen leven, beantwoordt Henk van Woerden wel steeds nieuwe vragen die het schrijven zelf betreffen). De samenhang die zij ziet, is groter dan de samenhang die ik zijn oeuvre met tussenpozen lezend op de momenten van verschijnen tot nu toe zag.

Bij haar claim dat Henk van Woerden de Nederlandse literatuur over Zuid-Afrika veranderde (en daarmee de kijk van de Nederlandse lezer op het land) – dat staat ook in Koning Eenoog – zet ik een vraagteken. Daarvoor was – meen ik mij te herinneren – de ‘concurrentie’ van collega-schrijvers uit binnen- en buitenland (ik las het werk van Henk van Woerden toen ik ook Adriaan van Dis, Breyten Breytenbach, J.M. Coetzee, André Brink en Etienne van Heerden las) te groot. Daarvoor bleef zijn bekendheid toch – ondanks de prijzen waar hij voor genomineerd en waarmee hij bekroond werd – tot een te kleine kring beperkt.

De beeldend kunstenaar
Het beeldende werk blijft in Koning Eenoog jammer genoeg onderbelicht, alsof Toef Jaeger zich niet zeker genoeg voelt om ook dat deel van het oeuvre tot op de feiten te analyseren (en het daarom maar bij een onschuldige opsomming van opleiding, opvattingen en verdiensten laat).
Door het ontbreken van beeldmateriaal wordt voor de lezer die zijn beeldende werk niet of nauwelijks kent – daar reken ik mijzelf toe – onvoldoende duidelijk in hoeverre beide uitingsvormen elkaar aanvulden, dan wel tegenspraken.

De kans om te illustreren dat Van Woerden uiteindelijk stopte met beeldend kunstenaar zijn omdat hij vanwege zijn ene oog diepte miste, laat Toef Jaeger liggen.

Ontwortelde
Het beeld dat zich tijdens het lezen van Koning Eenoog: een migrantenverhaal meer en meer opdringt, is dat van een man die niet in staat is om te aarden. Niet letterlijk – hij zocht naar het zuiden, maar vond het niet, ook niet op Kreta – en ook figuurlijk niet: hij kon zich niet binden aan één vrouw. Maar het is de vraag of dat allemaal te wijten is aan het heen en weer verhuizen, want aan dat e- en remigreren lagen redenen van huiselijke (het huwelijk van de ouders van Van Woerden verdiende geen schoonheidsprijs als het om rust, reinheid en regelmaat gaat) en ideologische aard (de vader van Henk van Woerden had zo zijn redenen om Nederland te verlaten) ten grondslag die misschien wel ingrijpender waren dan het verplaatsen zelf.

Na het lezen van Koning Eenoog zijn twee zaken voor mij nog niet helemaal op hun plaats gevallen: de redelijk nonchalante houding die Henk van Woerden aanvankelijk inneemt ten opzichte van de in het land waar hij thuis wilde zijn gevoerde (apartheids)politiek en de vraag of Henk van Woerden niet teveel afgeschilderd wordt als een slachtoffer van de omstandigheden. Als ik Toef Jaeger goed begrijp, vroeg hij toch af en toe ook om moeilijkheden…