Alleen maar helden – Charles Lewinsky

In Kastelau keerden de kansen

Wat mij betreft had Alleen maar helden van Charles Lewinsky gewoon Kastelau mogen heten. Die titel gaf de schrijver zelf aan zijn roman, en niet voor niets. Kastelau, een fictief dorpje in de buurt van Berchtesgaden, is in de roman minstens even belangrijk als de persoon naar wie de Nederlandse titel verwijst.

Dat die persoon – Walter Arnold alias Arnie Walton – ‘alleen maar helden’ speelde, is filmwetenschapper Samuel  A. Saunders een doorn in het oog. Walter Arnold is een naar Amerika uitgeweken foute Duitser die hem het promoveren – op onvoltooid gebleven nazifilms – en het publiceren van een boek – gebaseerd op wat hij tijdens het onderzoek voor zijn proefschrift over Walter Arnold aan de weet gekomen is – onmogelijk heeft gemaakt.

Het raamwerk
Samuel A. Saunders sterft op de eerste bladzijde van Alleen maar helden nadat hij Arnie Waltons ster op de Walk of Fame met een pikhouweel te lijf is gegaan. Hij laat een pak papier na, waaruit een zekere C.L. een hele geschiedenis reconstrueert.

Die C.L. schrijft ter verantwoording van het verhaal dat hij ervan maakt onder andere dit:

‘De door Samuel Anthony Saunders nagelaten stukken¹ bestaan uit brieven, lijsten, notities, uitgeprinte internetpagina’s, geluidsbanden en verschillende aanzetten tot een literair of wetenschappelijk werk. Samen leveren ze een verhaal op, waarvan het waarheidsgehalte vanuit de huidige optiek maar moeilijk te verifiëren valt.’

¹ In te zien in het Film & Television Archive van de UCLA (302 East Melnitz, Box 951323, Los Angeles CA 90095, http://www.cinema.ucla.edu), convoluut Saunders Estate P.

(vertaling: Elly Schippers)

Het verhaal
Waar dat verhaal op neer komt: om de eventuele bommen die op Berlijn zullen vallen te ontlopen verhuist een UFA-filmploeg die midden in de opnamen zit van een propagandafilm – Lied der Freiheit, waarin oorlog gevoerd wordt tegen Napoleon, en de Duitser zich dapper voordoet – in de winter van 1944 van de Duitse hoofdstad naar Beieren. Onderweg wordt het konvooi zwaar getroffen, waardoor van het serieus voortzetten van de opnamen geen sprake meer kan zijn. Het is dus een kwestie van de schijn ophouden om niet het risico te lopen terug te moeten naar Berlijn, of erger nog: naar het front gestuurd te worden. Het kost cast en crew aanvankelijk niet zo heel veel moeite de bewoners van Kastelau om de tuin te leiden, al moet er vanwege de verandering van locatie een beetje gesleuteld worden aan het plot van de film.

Gevaarlijk wordt het als de Amerikanen optrekken naar Kastelau. De oorlog is verloren. Met net zoveel gemak als waarmee de filmploeg voorwendde hard aan het werk te zijn, slagen ze er met een paar kleine wijzigingen in het script in om van een (oorlogs)propagandafilm een anti-nazifilm te maken. De film heet dan niet langer Lied der Freiheit maar Kastelau. In die laatste fase van de opnames valt er een dode op de set.

Samuel A. Saunders weet wie het gedaan heeft.

Het pak van Saunders
Tot zover het verhaal, want daar gaat het mij niet om (ik realiseer me dat ik door geen aandacht te besteden aan details en wendingen die van een gegeven een verhaal maken dat verhaal geen recht doe). Het is de wijze waarop Charles Lewinsky dat verhaal vertelt waardoor Alleen maar helden interessant wordt.

Hoewel de lezer niet veel meer weet over Samuel A. Saunders dan dat hij zich schuldig heeft gemaakt aan vandalisme en hij uit de eerste door C.L. geciteerde stukken uit zijn papieren nalatenschap niet bepaald als een evenwichtig persoon naar voren komt, en bovendien de documenten waaarmee hij zijn gelijk kan aantonen – zijn dissertatie en het manuscript van zijn boek – ontbreken, slaagt Charles Lewinsky er via C.L. in om van hem een geloofwaardig personage en zelfs een behoorlijk betrouwbare verteller te maken.

Dat doet hij/doen zij door voor elk feit dat Samuel A. Saunders bewezen wil zien  minstens twee bronnen te citeren. Een gebeurtenis dan wel gegeven komt dus altijd in twee versies voor in de diverse documenten (en sommige documenten ogen wel heel officieel en authentiek). Het helpt bovendien dat Samuel A. Saunders iemand – actrice Tiziana Adam, die tijdens de opnames haar aandeel in de film zag groeien – gevonden heeft die er zowel in Berlijn als in Kastelau bij was en bereid is haar verhaal tijdens talloze interviewsessies te vertellen.

Met het pak van Saunders – een verzameling documentsoorten² waarop fictie geen vat hoort te hebben – onderstreept Lewinsky’s waar het in Alleen maar helden om gaat: onwaarheden geloofwaardig brengen.

² inclusief voetnoten

Geworteld in de werkelijkheid
Hoewel ik er van begin af aan van overtuigd was dat Alleen maar helden volkomen verzonnen was, kon ik de gedachte dat de roman misschien toch wortels in de werkelijkheid heeft niet van me afzetten. De naam Leni Riefenstahl bleef maar oppoppen (haar Tiefland is ook een film met een behoorlijk verknipte ontstaandsgeschiedenis).
Toen ik Alleen maar helden uit had, moest ik mijn toevlucht wel zoeken tot de 926 pagina’s tellende Memoiren van de omstreden cineaste. Ik vond niet wat ik zocht. Leni Riefenstahl was een spoor dat dood liep.

En toen kwam ik al googelend bij een ander uit. Ik stuitte op Erich Kästner die zich in het laatste oorlogsmaanden om te ontsnappen aan het naziregime en de hem opgelegde schrijfbeperkingen aansloot bij een filmcrew die naar  Mayrhofen in Tirol trekt om daar nog een film te maken.
Kästner hield in die tijd een dagboek bij, dat pas ver na de oorlog in druk verscheen onder de titel Notabene 45 (1961) / Nota bene ’45: een dagboek (2008).

Ik ken dat dagboek niet, maar op basis van wat ik in de recensie van Dirk Verhofstadt op Liberales las over specifiek het verblijf in Tirol, durf ik wel te veronderstellen dat Charles Lewinsky het relaas van Erich Kästner wel kende³:

‘Het dagboek kantelt volkomen als Kästner erin slaagt om zich aan te sluiten bij een groep van filmmakers die de onwezenlijke opdracht krijgt om eind maart 1945 nog een film te gaan maken in het dorp Mayrhofen in het Oostenrijkse Tirol. De lokale bewoners begrijpen er niets van maar ‘aangezien de Duitse eindoverwinning vaststond, moesten er Duitse films worden gemaakt’, en aangezien dat niet meer veilig kon in Berlijn kreeg men de toestemming om onderwerpen met buitenopnamen te filmen. Het is een knotsgek, maar echt gebeurd verhaal.

(…)

Intussen blijft de filmploeg heel actief werken, de ‘camera’s snorren’ en de ‘acteurs acteren’, terwijl de lokale bevolking zich eraan vergaapt.’

Misschien staat Erich Kästner zelfs wel model voor één van de personages in Alleen maar helden. Wat hem overkomt – niet meer mogen publiceren – overkomt ook Werner Wagenknecht / Frank Ehrenfels⁴ .

³ Charles Lewinsky bewerkte Kästners Drei Männer im Schnee tot een toneelstuk. Het is dus niet onwaarschijnlijk dat hij het dagboek van Erich Kästner kende.
⁴ Werner Wagenknecht (*31 mei 1898 in Fürstenwalde; † 20 april 1945 in Kastelau) was een Duits auteur en scenarioschrijver (zie de uitdraai van Wikipedia in Alleen maar helden).

Het doel, de middelen en het oordeel
Misschien is het voor wie romans leest vanwege het verhaal een teleurstelling om te weten dat Charles Lewinsky Alleen maar helden misschien niet helemaal zelf verzonnen heeft. Dat juist dat wat voor hen de hoofdmoot van een roman is en voor fictie door had moeten gaan echt gebeurd is en niet door de schrijver vakkundig uit zijn duim gezogen is. Want wie moet je dan de credits geven?

Zelf vind ik dat niet zo erg (al moet ik toegeven dat ik ondanks mijn voorgevoel over dat wortelen in de werkelijkheid toch een beetje teleurgesteld was toen ik beet had), het gaat er mij om wat een schrijver qua vorm en qua taal met de werkelijkheid doet.

De keuze van Charles Lewinsky om C.L. documentair bewijsmateriaal in handen te geven, vind ik een vondst. Dat zal zeker met mijn journalistieke achtergrond te maken hebben (waarbij – kort door de bocht gezegd – wat niet door minstens één bron openlijk wordt bevestigd nooit nieuws kan zijn) en mijn voorliefde voor het doen van onderzoek.

Dat neemt niet weg dat wat Lewinsky doet meer moet zijn dan een gimmick⁵. Op dat punt twijfel ik. Misschien dat voor wie Lewinsky (vooral) kent van Het lot van de familie Meijer deze nieuwe roman toch te geconstrueerd is.

Qua taal is Alleen maar helden vooral functioneel. De taal staat in dienst van het verhaal. De taal verklankt de bron. En omdat in Alleen maar taal veel stemmen klinken, blijft  Lewinsky schakelen.

⁵ Op 24 november 2014 werd Charles Lewinsky door Julia Benkert geïnterviewd over Kastelau. Uit haar vragen blijkt dat Lewinsky voor veel verwarring gezorgd heeft:

Nogmaals de titel
Als het er in Kastelau op aankomt – als de Amerikanen in aantocht zijn – wil (bijna) iedereen een held zijn. Cast en crew net zo goed als de lokale bevolking. In Kastelau keren de kansen.

Voor Samuel S. Saunders is het onverkwikkelijk dat de foute Duitser Walter Arnold de kans heeft gekregen om na wat er in Kastelau gebeurd is als Arnie Walton in Hollywood carrière te maken en steeds opnieuw in de huid van een held mocht kruipen. Hij wil dat de wereld de waarheid kent.

Kastelau – de nooit voltooide film – zou die waarheid aan het licht kunnen brengen. Maar helaas: C.L. is er niet in geslaagd om het door Samuel A. Saunders bij een bank in bewaring gegeven ruwe materiaal op te sporen.⁶

Zo belangrijk is Kastelau/Kastelau en daarom had de roman wat mij betreft zo mogen heten. Maar net als bij Het lot van de familie Meijer⁷ koos de uitgever voor een minder cryptische titel.

⁶ Het is me niet gelukt de bank te vinden waar Samuel A. Saunders het filmmateriaal had gedeponeerd. Toen na zijn dood de huur niet meer werd betaald, is de kluis waarschijnlijk geopend en de inhoud weggegooid.
 ⁷ De oorspronkelijke titel van Het lot van de familie Meijer luidt Melnitz. Melnitz is een personage uit de roman, dat vanuit het hiernamaals de gang van zaken van commentaar voorziet.

Alleen maar helden
Charles Lewinsky (vertaling: Elly Schippers)
Amsterdam : Meridiaan, 2015
ISBN 978-90-2149-5