Zomergasten 2015: Simone van Saarloos. Fysiek heel aanwezig

En welke indruk heeft ze achtergelaten: Simone van Saarloos, de jongste zomergast ooit. Op mij geen verpletterende. Tijdens de drie uur dat zij haar fragmenten toonde en toelichtte, had ik geen moment de indruk te maken te hebben met een talent zo uitzonderlijk dat alleen daarom haar uitverkiezing gerechtvaardigd was.

Op mij maakte Simone van Saarloos de indruk een denkend wezen in ontwikkeling te zijn, dat weliswaar de juiste koe bij de juiste horens vat, maar niet in staat was om live op camera precies duidelijk te maken waar het haar om gaat.

Je kunt natuurlijk ook zeggen dat Simone van Saarloos Wilfried de Jong optimaal in de gelegenheid stelde om invulling te geven aan zijn rol als gastheer. Want zij had zijn vragen nodig om haar gedachten te ordenen. Maar ondanks zijn vragen bleef het voor mij een raadsel hoe het universum van Simone van Saarloos ontstaan is. Hoe zij kijkt en hoe haar keuze tot stand kwam, dat wil ik weten.

‘Door samenplempen ontstaat iets nieuws’, zoiets zei ze in de aanloop naar het eerste fragment. En dat ze hoopte dat de kijker naar aanleiding van wat ze te zien zouden krijgen, na zouden denken over hun eigen universum. Aan dat laatste kom ik nog even niet tot. Ik probeer eerst nog grip te krijgen op dat van de gast.

Geest

Net als Nelleke Noordervliet in 2013 koos Simone van Saarloos voor Hannah Arendt. Legde Nelleke Noordervliet toen de nadruk op ‘de banaliteit van het kwaad’,  Simone van Saarloos wil het naar aanleiding van Zur Person over het denken hebben. ‘Het gaat Hannah Arendt niet om het vinden van antwoorden, maar om het denken zelf. Niet om het kennen en weten maar om de daad.’ En dan komt de verpersoonlijking van de banaliteit van het kwaad toch even om de hoek kijken: ‘Eichmann dacht niet (na), daardoor drongen de consequenties van wat hij deed niet tot hem door. Volgens Hannah Arendt is denken noodzakelijk om uit de greep van het kwaad te blijven.’

Bij Hannah Arendt maakt schrijven onderdeel uit van het denken. Tijdens het schrijven ontwikkelen zich haar ideeën, zegt ze in het door Simone van Saarloos gekozen fragment.

Wilfried de Jong: ‘Kom jij via denken tot schrijven?’ Simone van Saarloos: ‘De daad van het schrijven houdt het denken in gang.’

—

Pas veel later – als het gaat over Hoe Somberman’s actie tot stand kwam, een film van Hans Keller over Remco Campert en Rudy Kousbroek – pakt hij de draad van het ‘hoe schrijven’ weer op.

Simone van Saarloos heeft dan haar ongenoegen laten blijken over de wijze waarop Campert hoopt ‘dat er iets gebeurt, dat de buitenwereld binnenkomt, zodat hij er woorden van kan maken (“ik zie rook, dus er moet wel vuur zijn”). Net alsof er nooit iets gebeurde in de wereld toen. Ik probeer er op uit te trekken.’

‘Schrijf je omdat de krant drie keer per week een stuk van je verwacht. Is het engagement er altijd?, wil Wilfried de Jong van haar weten, als ze vertelt dat het onderzoek naar de mogelijkheid om je op afstand te engageren – dat komt dicht bij de vraag die zij aan het begin van Zomergasten zelf stelde: ‘Moet je ergens fysiek aanwezig zijn geweest voor je het recht hebt er over mee te praten?’ – een van haar schrijfdrijfveren is.

Simone van Saarloos: ‘Ik stel mezelf wel eens de vraag: engageer je je niet teveel omdat je  een deadline hebt? Maar ik denk wel degelijk dat er soms een deadline moet zijn.’

—

Ribbons (fuck my life) – het derde scherm – van Ed Atkins maakte zoveel indruk op haar dat Simone van Saarloos nadat ze het eerst in Parijs had gezien nog een keer of zes ging bekijken in het Stedelijk in Amsterdam. ‘Wat haalde je hier uit?’

Simone van Saarloos: ‘Het is een radicale oproep tot het niet begrijpen. Je denkt steeds van alles te herkennen… Door het niet willen behagen van de kijker en de radicale breuk met de gewoonte om alles in een verhaaltje te proppen… Juist omdat het je niet geeft wat je verwacht, wil je begrijpen. Het willen begrijpen is belangrijker dan het begrijpen. Het gaat om verbinding willen maken met de wereld, maar omdat het in dit geval niet lukt, ben je je bewust van het harde werken om te begrijpen. Het doet je ergens aan denken, hij geeft je houvast en toch ook weer niet. En het is ook nog digitaal, dus het is ook niet echt…’

‘Haal je er iets uit voor je werk?’ Simone van Saarloos: ‘Niet dat je onbegrijpelijk moet zijn , maar wel dat de lezer in de gaten tussen de associaties stapt. Daar ontstaat het… in de ontwrichting.’

Lichaam
Behalve geest is Simone van Saarloos ook lichaam. Voordat ze zomergast werd, speelde ze rugby. Ze maakte zelfs deel uit van het Nederlands team, tot een knieblessure haar het spelen op topniveau onmogelijk maakte.

‘Wat mis je?’, vraagt Wilfried de Jong haar naar aanleiding van een fragment uit de wedstrijd Nederland-Frankrijk tijdens het EK Rugby Sevens op Amerland. Behalve het teamgevoel – ‘rugby is: het voor je teamgenoot makkelijk maken’ – noemt ze: iets doen met je lichaam dat niet gangbaar is in het dagelijks leven. Normaal wordt je niet met de aanwezigheid van je lichaam geconfronteerd. Het is zo niet-normaal hoe je je lichaam bij rugby gebruikt. Heel openend: een nieuwe manier om naar het lichaam te kijken.’

Volgens Simone van Saarloos zou het goed zijn om nadrukkelijker ‘stil te staan bij wat het betekent om een lichaam te zijn en wat dat voor de onderlinge verstandhouding betekent. De mogelijkheden te exploren en kijken wat het teweegbrengt. We zijn niet alleen maar geest.’

—

Van een andere lichamelijke orde is het fragment uit Kill Bill 1 (het moment waarop ‘the bride’ ontwaakt uit haar coma en begint te vergelden, dit en daarna dit). ‘Lekker geweld’ noemt Simone van Saarloos het. ‘Esthetisering van geweld: de beelden, de kleuren, de muziek die wordt afgekapt…. Quentin Tarantino romantiseert geweld.’ Uit alles blijkt hoe aantrekkelijk Simone van Saarloos de wijze vindt waarop het personage door Uma Thurman gespeeld vergeldt: ‘Ze gaat het lijstje af. Dat is zo’n wet voor haar. Ik vind dat zo aantrekkelijk, daar val ik voor.’

Dat ‘de bruid’ in een rolstoel zit, brengt Simone van Saarloos terug bij ‘het lichaam’ en de waardering die het verdient. ‘Het lichaam is kwetsbaar en het doet wat me je als je “zit”.’ De wereld is zich volgens haar niet voldoende bewust van het andere perspectief dat door dat zitten ontstaat.

Alles is afspraak
Schijnbaar is het voldoende dat de daad buiten beeld blijft om Zomergasten met Headshot te mogen beginnen (er loopt regelmatig een waarschuwing over het beeldscherm dat na 22.00 beelden te zien zullen zijn die minder geschikt zijn voor kinderen onder de zestien. Het is vanwege Kill Bill dat de kijker gewaarschuwd wordt. En waarschijnlijk is het ook vanwege Kill Bill dat deze Zomergasten niet digitaal beschikbaar is.) Headshot van Jennifer Lyon Bell (vrij naar Blowjob van Andy Warhol) laat het hoofd zien van een jongen die klaarkomt. Wat Simone van Saarloos er bijzonder aan vindt? ‘Deze film is op afspraak gemaakt. Ondanks die afspraak weet die jongen niet precies wat er gaat gebeuren en hoe hij zich gaat voelen. Je ziet het ongemak ontstaan.’

‘Seks is een afspraak. Het is het betreden van een ruimte van intimiteit, een vrije ruimte waar je als het goed is elkaar niet meer beïnvloedt en je niet precies weet wat er gaat gebeuren. Dat ongewisse zorgt voor het ongemak.’

Headshot is porna: porno gemaakt door vrouwen, vanuit het idee dat porno vrouwonvriendelijk is.

‘Kun je zien dat het door een vrouw gemaakt is?’ Simone van Saarloos: ‘Niet per se aan het beeld, maar het helpt wel dat je weet dat het door een vrouw gemaakt is. Het is goed dat er andere verhalen verteld worden.’

—

Gregory Crewdson is een fotograaf die wat hij wil laten zien heel gedetailleerd ensceneert. Hij werkt met een complete crew. De documentaire Gregory Crewdson: Brief Encounters brengt zijn werkwijze in beeld.

Wilfried de Jong: ‘Wat voor verhaal vertelt deze foto?’
Simone van Saarloos: ‘Ik probeer er niets bij te denken.’
Wilfried de Jong: ‘Kan niet.’
Simone van Saarloos: ‘Nee, dat kan niet.

Simone van Saarloos geeft toe dat de foto daarvoor teveel prikkelt. Maar ze wijst haar gastheer er ook op dat de documentaire teveel de indruk van een verhaal wekt, terwijl Crewdson zelf juist weigert films te maken en heel bewust voor afzonderlijke beelden kiest. ‘Ik zie dat beeld voor me, niet het verhaal eromheen. Het gaat om het moment. Om in het gevoel van die foto te zitten. Crewdson geeft al zoveel. Het is interessant om het niet verder in te vullen.’

‘Crewdson maakt me ook boos. Hij regisseert die vrouw, anderen voeren uit. Je moet laten zien dat je de manipulator bent, maar het roept wel de vraag op wie hier de maker is. Hij of het collectief.’

—

Wie mag welk verhalen vertellen? Mag een witte regisseuse het verhaal vertellen van zwarte meisjes in La Défence? zoals Céline Sciamma met Girlhood doet? Eigenlijk vindt Simone van Saarloos dat dat niet kan. Er is om recht te doen aan de diversiteit van de samenleving een diversiteit aan verhalenvertellers nodig.

‘Het risico bestaat dat een witte regisseur zich een verhaal teveel toeëigent. In mijn rol als mediator/manipulator ben ik me daarvan bewust. Ik probeer anderen erbij te betrekken en te zorgen dat het nooit een één-op-één verhaal wordt.’

Relaties

Wat gebeurt er als mens en dier elkaar ontmoeten. Dat is een van de vragen die fotografe Charlotte Dumas steeds opnieuw stelt. Haar film Widest Prairies laat ‘paarden zonder eigenaar zien die bij de mensen intrekken.’

‘Hebben we als mens iets verloren?, oppert Wilfried de Jong meer dan dat hij het vraagt.

Simone van Saarloos: ‘Dat is een nostalgische opmerking. Contact tussen mens en dier is belangrijk. Wat haar film bij me oproept is dat het dier een exclusieve status heeft gekregen. Weg van de mens.’

—

‘Toerisme’, noemen we wat we in Paradies: Liebe zien, ‘maar het zijn persoonlijke verlangens die leiden tot een systeem van uitbuiting.’ Simone van Saarloos is heel stellig als het over de film van Ulrich Seidl gaat, waarin twee Oostenrijkse vriendinnen op liefdesvakantie naar Kenya gaan. Dat er sprake is van ‘goede uitruil’, omdat alle partijen er iets aan overhouden, gelooft ze niet.
Hoewel: ‘Misschien verkeren we altijd wel in een situatie van wederkerige uitbuiting. In een staat van voortdurend ongemak. Maar je krijgt het perspectief van de zwarte mannen niet mee.’

‘Vind je deze vrouwen triest?’
‘Nee, wat er triest aan is, is dat het niets oplost. Misschien dat ik het daarom uitbuiting vind.’

Waarna het over relaties in bredere zin gaat. Simone van Saarloos: ‘Als de ander jou niet opvult/aanvult: hoeveel verbintenissen kun je dan aan. Als je niet kiest voor een monogame relatie, toets je niet op standaard-beelden, en ligt er ruimte open om intimiteit vorm te geven. Je bent af van het juk van de maatschappelijke verwachtingen en kunt kijken wat er dan ontstaat.’

—

In haar keuzefilm – Les amours imaginaires van Xavier Dolan – gaat het om ‘denkbeeldige liefdes. Om verlangens die om het even op wie geprojecteerd kunnen worden. Het kan fictie zijn, en dat levert spanning tussen hoofd en lichaam op. Maar… de vriendschap overleeft.’

Something rotten

Hoewel Simone van Saarloos geen pasklare oplossingen heeft voor de problemen die zij signaleert – live voor de camera niet, maar ook schrijvend is zij zoekend – ziet zij wel wat er mis is en waar het fout gaat.

Dat de mens vooral op zichzelf gericht is, en geneigd is naar binnen te kijken in plaats van zich op zijn omgeving te richten, is een van haar pijnpunten. Dat anderen daar weer commerieel van profiteren zint haar ook niet. Beide onderwerpen komen naar voren in The Century of the Self (en dan met name het derde deel, waarin duidelijk wordt hoe het ego gemanipuleerd kan worden) van Adam Curtis.

De documentaire – leunend op het gedachtegoed van Sigmund Freud – roept vragen op over de inventiviteit en creativiteit van mensen, want ‘de belofte van waarheid is grotesk’ (Van Saarloos) en ‘trauma’s kunnen ook fictie zijn’ (De Jong).

‘Ik zei dat – ‘de belofte van waarheid is grotesk’ – omdat de verhalen die naar boven komen als mensen het over trauma’s hebben zo lijken op verhalen die er al zijn. Waarom verzinnen mensen geen creatiever verhaal.’

—

Even later is zij het zelf die hecht aan/zich verbaasd over het kleine. Dan gaat het over de manier waarop Olly Lambert buiten beeld verslag doet van bommen die vallen in Syrië. The Bombing of Al-Bara – bijvangst van Syria Behind the Lines – laat zien wat gebombardeerd worden voor mensen in het getroffen gebied betekent.

Ondanks haar inleiding over oorlogsfotografie Mary Colvin en de heldhaftigheid en mythologisering van oorlogsverslaggeving – ‘ultiem kiezen voor het brengen van verhalen die niet zomaar op je deur kloppen’ – gaat het haar om iets anders. Het gaat haar om ‘de dagelijksheid van het geweld, de onhandigheid in dat grootste geweld’ – te zien is hoe een kind de juiste schoenen zoekt om te kunnen ontkomen en twee vrouwen zich zorgen maken over een tas die niet groot genoeg is om een diploma in te vervoeren. Simone van Saarloos vindt het ‘gek hoe het dagelijkse overleeft.’

Nadat ze tijdens een cursus oorlogsverslaggeving deze beelden zag, hoefde ze niet zo nodig meer. Misschien dat ze daarom kanttekeningen kon plaatsen bij het fenomeen oorlogsjournalistiek. ‘Wat brengt zichtbaarheid teweeg. Veel journalisten zijn meer bezig met het organiseren van veiligheid, dan met verslag uitbrengen. Als oorlogsjournalist maak je keuzes die anderen in gevaar brengen.’

‘Wat heeft het voor zin dat deze beelden mij iets doen?’

—

Als Typhoon tijdens de viering van tweehonderd jaar koninkrijk in de Ridderzaal Van de regen naar de zon zingt, leest Simone van Saarloos het ongemak op de gezichten van de aanwezigen. ‘Het is bijna alsof het een klucht is. Hoe het gefilmd is…’

Typhoon rapt ‘een confronterende tekst’, maar dat moet. ‘We moeten praten over onze geschiedenis als land. Typhoon zegt ook: “Ik kan alleen trots zijn als ik ook kritisch ben”.’

‘Mijn beginpositie is een soort cynisme. Dat is een veilige houding. Het kan ook anders, maar dan moet je je mee willen laten slepen.

—

Het ontbrak mij niet aan de wil om me te laten meeslepen. Net als Hannah Arendt ordent Simone van Saarloos haar gedachten terwijl ze formuleert. Op papier werkt dat. Op televisie niet. Op televisie is het fijn als iemand ongeveer weet wat zij wil gaan zeggen.

Om in de gaten tussen de associaties te kunnen stappen, had deze kijker iets meer houvast handig gevonden.