Zomergasten 2015: Adriaan Geuze. Engineer in een hoge versnelling

Adriaan Geuze is in hart en nieren engineer, maar als landschapsarchitect kan hij niet  bestaan zonder kunst en liefde. Dat probeerde hij tijdens Zomergasten duidelijk te maken. Hij had er veel machines voor nodig. In zijn enthousiasme vergat hij soms dat hij eigenlijk niemand van zijn gelijk hoefde te overtuigen. Maar ja, als internationaal opererende professional ‘moet je echt performen, een verhaal hebben. Dat is een geweldige inspanning. Dat beïnvloedt je karakter.’

Land maken

Land maken (en het vervolgens bewerken) is volgens Adriaan Geuze een culturele daad. Nederland heeft een traditie als het om land maken gaat, en is er ook goed in. Toen hij tijdens zijn studie landschapsarchitectuur in Wageningen op excursie ging naar Zuid-Flevoland raakte hij onder de indruk van de door mensen geleverde inspanningen om het net aan de zee onttrokken land vruchtbaar te maken. ‘We ontmoetten daar mensen die aan het oogsten waren. Die vertelden hoeveel combines ze hadden. Die ons in de graansilo’s lieten kijken om te zien wat er van dat gemaakte land af kwam.’

Hij heeft dus dierbare herinneringen aan Landschap in het groot waarin getoond wordt hoe er geoogst wordt. ‘Helemaal leuk, die Kodak-kleurtjes’, klinkt het na het zien van het filmpje – met muziek van Daniël Lohues (Boben op ‘n strobult).

—

Waar de overheid in de Verenigde Staten kolonisten hun gang liet gaan (met alle gevolgen van dien: een groot deel van het beschikbare oppervlak door onzorgvuldig gebruik weinig op leverde. The plough that broke the plains (1936) was bedoeld om boeren tegen fout landgebruik te waarschuwen) en in de Sovjet-Unie de landbouw van overheidswege strak geregisseerd werd (het streven naar collectiviteit leidde tot hongersnood en moord), koos Nederland volgens Adriaan Geuze voor de weg der geleidelijkheid. ‘Nederland pakte het slimmer aan, leerde van gemaakte fouten. Was innovatiever, maakte gebruik van social engineering, zorgde voor erfbeplanting, zodat grond behouden bleef.’

—

Hoewel land maken niet vanzelfsprekend is, zit het in het dna van Nederland (met anderen maakte Adriaan Geuze Polders! Gedicht Nederland, de stamboom van de vierduizend Nederlandse polders), maar ook in dat van de landschapsarchitect Adriaan Geuze.
Hij kreeg respect voor het landschap met de paplepel ingegoten. Hij groeide op aan de rand van Dordrecht. Voor hem waren sloten om te spelen. Voor zijn grootvader die dijkwerker was, waren dijken heilig, ‘in de dijk komen God, Bach en de ingenieur samen’.

Dagelijks liep zijn grootvader naar zijn werk ging, onder een deur waarboven een inscriptie in het Latijn prijkte. Geuze die als kind regelmatig mee mocht als zijn opa uit werken ging, heeft jarenlang gedacht dat daar: ‘de leeuw waakt over de dijk’ stond. Bleek er ‘de zode waakt over de leeuw’ te staan, waardoor die opa toch wat minder heldhaftig werd.

(Zijn andere grootvader vervoerde keileem, onder andere om de Afsluitdijk te dichten.)

—

Als kind verzamelde Adriaan Geuze vanwege de staaltjes van technisch vernuft plaatjes van The Thunderbirds – die zaten bij de salmiak – en was hij gefascineerd door de choreografie van de machines in het Apolloproject. Op zijn kamer hing een affiche met alle apparaten die nodig waren bij het bouwen van de Oosterscheldedam (ze zijn allemaal te zien in Delta Finale ’88).

Hoewel de betrokken ingenieurs aanvankelijk voor een andere oplossing kozen, gingen ze toen de keuze op de dam was gevallen ‘helemaal los. Met dat laatste grote landmaakproject in het kader van de wederopbouw maakten ze een innovatiejump.’
Ondanks dat hielden ze het volgens Geuze ‘sober en doelmatig’.

Volgens Adriaan Geuze waren de Deltawerken een kunststukje vergelijkbaar met het afsluiten van de Zuiderzee. De manier waarop Joris Ivens in de naoorlogse montage van  Nieuwe gronden (New Earth) het storten van het laatste keileem in beeld brengt – ‘zo subliem. Het gat wordt steeds kleiner, de turbulentie steeds heftiger’ – is volgens het equivalent van de wijze waarop Carmen Amaya de flamenco danst.

(Over Carmen Amaya zei hij eerder op de avond: ‘In Spanje hebben ze een academische traditie als het gaat om flamenco dansen. Ze stamt uit een andere traditie. Ze beweerde dat ze het dansen had geleerd van de zee.
Interessant is dat waar wij een traditie van eenvoud hebben als het om land maken gaat, in Spanje alle culturen die het land overheerst hebben uiteindelijk bij elkaar gekomen zijn.’

Adriaan Geuze die regelmatig in Spanje komt – vanwege het huis dat de familie van zijn vrouw er al sinds jaar en dag bezit – en er ook werkt – hij realiseerde er Madrid Rio, waarmee een burgemeester zijn verkiezingsbelofte inloste: Geuze c.s. zorgden dat infrastructuur (23 kilometer snelweg) stedelijke ruimte werd, waar geflaneerd en verbleven wordt – schetste waar Spanje volgens hem voor staat – ‘in Spanje houden ze van eten, praten ze over voedsel. Spanje is dans, stedenbouw, literatuur, poëzie, schilderkunst’ – om zijn lofzang te besluiten met: ‘In Europa is discussie over Noord- versus Zuid-Europa. Ik denk dat we met respect en mededogen naar Italië en Spanje moeten kijken, en blij moeten zijn dat ze bij de Eurozone horen.’

Keuzefilm Jamón, jamón van Bigas Luna munt volgens Geuze dan weer uit in het de draak steken met wat Spaans is (in dit geval het mascimo). ‘De film bekritiseert hoe het Spanje van Franco transformeerde richting vrijmarkt. In alle scènes vliegt de film uit de bocht.’

Holland op zijn smalst

Hoewel Adriaan Geuze waardering heeft voor de wijze waarop Nederland land wint, kijkt hij ook kritisch naar wat er met dat land gebeurt. Lopend langs de snelweg ter hoogte van Leiderdorp maakte hij om de twintig meter een foto (Zicht op Leiderdorp)om te laten zien hoe wanstaltig daar gebouwd wordt (terwijl aan de andere kant van de weg het landschap beschermd wordt en de hogesnelheidslijn ondergronds gaat).

Adriaan Geuze die vanwege heimwee het liefst meteen naar Nederland terugkeert na verplichtingen in het buitenland, begrijpt niet wat er bij Leiderdorp gebeurt. ‘Ik snap het niet. Dit is de voorkant van een nieuwe stad. Dit is een plek waar het Nederlandse cultuurlandschap en de stad elkaar kussen. Hier is over nagedacht. Ik ben in paniek hierover.’

Wilfried de Jong: ‘Maar je snapt toch wel hoe dit kan gebeuren?’
Adriaan Geuze: ‘Hoe moet ik dit interpreteren. Ik snap dit niet. Heb jij dit besteld dan?
Het onttrekt zich aan de democratie. Dit krijg je als je planning afschaft en jezelf overlevert aan de markt. Toen we afgestapt zijn van het voor ons traditionele door de overheid in gang gezette land maken, kwamen er procedures voor in de plaats.
Procedures worden gevolgd, maar dan komt er iets uit dat niemand besteld heeft.
Er is geen enkele reden waarom het er zo uit moet zien. Dit is intimidatie van de dagelijkse reiziger. Dit leidt niet tot een bevredigend, poëtisch landschap.’

—

Minstens even ontstemd is Adriaan Geuze over Jip en Janneke (naar aanleiding van Jip en Janneke doen verstoppertje). Geuze sloot niet uit dat zijn weerzin tegen Jip en Janneke – hij leest de verhaaltjes bewust niet aan zijn kinderen voor – te maken had met zijn allergie voor de mentaliteit van de jaren zeventig, toen ‘redelijk, gewoon en middelmatig’ kernkwaliteiten waren. ‘De horizonloze wereld van Jip en Janneke is een soort Hollandse utopie die werkelijkheid geworden is. De wereld is rete-complex. Dat is de dagelijkse werkelijkheid, en het valt niet mee om daarin te wonen. Je moet de wereld en de feiten onder ogen durven zien.’

—

Nee, dan Ayaan Hirsi Ali. Net als Johan Cruyff ‘een volstrekte held, met een visie op hoe iets zou kunnen of moeten. Wij moeten haar dankbaar zijn. Zij heeft ons een spiegel voorgehouden.’

De manier waarop zij kritiek uitte, is haar niet in dank afgenomen. ‘Als je op een redelijke manier iets zegt, is er niets gezegd.’
Wilfried de Jong: ‘Polder jij?’
Adriaan Geuze: ‘Ik heb daar zeer veel technieken voor. Je verhouden tot opdrachtgevers en belanghebbenden is het belangrijkste in mijn werk. Je moet de taal en de argumenten van de ander kunnen spreken. Mijn dagelijks werk is problemen naar tevredenheid oplossen. Mijn attitude is niet gaan voor het redelijke. Het redelijke komt vanzelf, je komt altijd op een compromis uit. Maar dat is niet waar ik in mijn denken vanuit ga.’
Wilfried de Jong: ‘Wanneer haak je af?’
Adriaan Geuze: ‘Nieuw werk ontstaat door conflict en wrijving. Ik denk dat interessant werk ontstaat door interactie tussen opdrachtgever/gebruiker en het idee dat het aan een cultuur/traditie refereert.’

Ook dit is engineeren
‘Degene die buiten de lijnen denkt, is een nuttig groepsdier’, stelt Adriaan Geuze naar aanleiding van een fragment uit One life, waarin een dolfijn gebruik maakt van een door een soortgenoot verzonnen list om vis te vangen. ‘Om als groep te overleven, heb je verschillende karakters nodig. Ook iemand die zorgt dat je steeds verder komt. Iemand zoals die dolfijn die ontdekte dat je vis kon vangen in een net van zand.’

‘Die dolfijn weerspiegelt mijn plezier in engineering. De lol die ontstaat als je zoiets simpels net even anders neerzet. In de wereld van engineering is nooit iets af. Dat is juist zo leuk.’

Wilfried de Jong: ‘Zou je een dierentuin willen ontwerpen?’
Adriaan Geuze: ‘Ik ben begonnen aan het ontwerp voor de uitbreiding van de dierentuin in Emmen, maar om een onverklaarbare reden zijn wij uit het rijtje potentiële kandidaten verdwenen.’

Overigens zou zijn vrijheid beperkt geweest zijn. ‘De huidige dierentuin is een opstapeling van biotopen waarin dieren functioneren.’ Daar moet een (landschaps)architect rekening mee houden.

—
Wat de dolfijn in One life doet is een vorm van engineering. Hetzelfde kan gezegd worden van het bedenken van mogelijkheden om de Verenigde Staten hard te treffen. Het is zelfs mogelijk dat Mohammed Atta een van de toehoorders was tijdens een gastcollege dat Adriaan Geuze in Hamburg gaf…

‘Dit doet me alles. Ingenieurs zijn dienstbaar, maar er zit ook een kwalijke kant aan het vak zijn. Wie kan construeren, kan ook berekenen en manipuleren hoe iets kapot gaat. In de aanloop naar 9/11 zijn is de constructie van de torens door de terroristen onderzocht. Vervolgens hebben zij een choreografie bedacht, en de hele operatie onderdeel gemaakt van de media.

Praten over mogelijkheden om Nederland een loer te draaien doet hij liever niet, maar ‘we leven in een land onder de zeespiegel. Als je kennis van zaken hebt, is dat niet zo moeilijk daar gebruik van te maken.’

—

De mogelijkheden van een engineer zijn niet onbeperkt. Kijkend naar een scène uit Silent Sonata waarin de mens het opneemt tegen een tank, moet Adriaan Geuze toch constateren dat machine het aflegt tegen de creativiteit van de mens.

—

Kunst en liefde

‘Kunst en liefde zijn de bron. Zonder kunst en liefde kun je niet bestaan als landschapsarchitect.’ Ook al zijn urgentie en budget kernwoorden als het om ontwerpen gaat, ‘als een Willie Wortel alleen aan een ontwerp werken, werkt niet.’

Piet Mondriaan – toeval of niet, zijn abstracte periode viel samen met de hoogtijdagen van de dienst Zuiderzeewerken – is een van Adriaan Geuzes inspiratiebronnen. ‘Als ik naar zijn werk kijk, is het alsof ik over Nederland vlieg’, vertelde Geuze na het zien van de compilatie die Robes Bear onder de titel A journey through modern art van Mondriaans steeds abstracter wordende werk maakte.

‘De relatie tussen kunst, schilders en landschap is voor Nederland essentieel. Dat is waar wij goed in zijn.’Als ik Adriaan Geuze goed begrepen heb, is die relatie een ingewikkelde. Want volgens hem ‘hebben we kunstenaars nodig om ons landschap te begrijpen, zij scheppen het kader’, terwijl kunstenaars juist zo onder de indruk raakten van het ‘verpletterend mooie’ drooggelegde land dat zij het schilderden.’

Als Wilfried de Jong vraagt of Mondriaan ook landmakers geïnspireerd heeft, komt Adriaan Geuze met een anekdote – ‘die waar kan zijn’ – uit zijn studietijd. Op een A4’tje tekent hij een Mondriaan waarbij de kleuren teruggedrongen zijn naar de randen van het schilderij. Conform het principe van ‘de bevrijding van het vierkant’ zouden later in de Flevopolder de diverse functie rondom het centraal gelegen akkerbouwgebied zijn gegroepeerd.

—

Meer nog dan door Mondriaan is Adriaan Geuze door dichter H.H. ter Balkt geïnspireerd. ‘Ik ben schatplichtig aan hem. Hij leert mij beter kijken naar het landschap.’

Als je het landschap wilt bespreken heb je taal nodig. Hij schrijft met een encyclopedische feitenkennis en heeft  een arsenaal aan woorden om te beschrijven – als wij het over de watersnoodramp van 1953 hebben, zeggen wij “de storm”, hij heeft het over “de spokende maan”. Daardoor kan ik beter kijken en begrijpen.

Zijn manier van dichten over landschap, boerenland en klimaat is een heerlijke manier naar het land te kijken. Hij ploegt. Hij buit de (werk)taal uit.’

Adriaan Geuze zei dat naar aanleiding van het gedicht De aardappelsorteermachine.

—

Wijdde Adriaan Geuze nog de nodige woorden aan kunst, de liefde kwam er tijdens Zomergasten bekaaid af. Eigenlijk ging het er alleen na I’m so tired of being alone van Al Green over. En dan nog in heel platte termen (‘top geil’).

Meer dan een verplicht nummer zijn de muziekfragmenten van de meeste gasten vooralsnog niet. Er een fatsoenlijk gesprek aan vastknopen, lukte ook deze week niet.

Het Schouwburgplein in Rotterdam
Gisteren had ik het over mijn geglibber op het door Adriaan Geuze ontworpen Schouwburgplein in Rotterdam. Inmiddels weet ik wat Adriaan Geuze bezielde toen hij zijn materialen koos. De materialen – rubber, hout, metaal – verwijzen net als de het hydraulische bewegingsmechaniek van de lampen naar de haven.

‘Het Schouwburgplein is de verbeelding van een plan dat aangereikt werd door de gemeenteraad. Wat nu het plein is, was toen het dak van een parkeergarage. Een plek die bevolkt werd door de junkies uit het methadonproject van de Pauluskerk. De bewoners waren de overlast zat en wilden dat het anders werd.’

‘Als je iets maakt en mensen gaan er anders mee om dan jij in de planning had…’, vraagt Wilfried de Jong halfslachtig. ‘Dat is normaal. Landschapsarchitecten zetten de eerste lijnen in het landschap. We hebben invloed, maar geen controle.
Ruimte codeert het gebruik. Wij als ontwerpers moeten ons best doen om plekken te maken waar de gebruiker nog betekenis aan kan geven.’