Zomergasten 2015: Annejet van der Zijl. Verhalenverteller

Het moest een avond worden over de kracht van het vertellen van verhalen. Het werd meer dan dat. Want niet alleen bouwde Annejet van der Zijl haar Zomergasten-avond op volgens de regels van de schrijfkunst – met een kop, een romp en een staart en gaf ze een kijkje in haar eigen schrijfkeuken; ze liet ook zien waar ze vandaan komt en wat haar beweegt.

En weer liet Wilfried de Jong kansen liggen, doordat hij vooral inging op wat er gezegd werd, en vergat te vragen naar wat zijn gast niet uit zichzelf vertelde.

Het verlegen kind dat Annejet van der Zijl was, ‘bang voor de wereld’, vluchtte in de verbeelding, dook weg in boeken, en verdroomde een groot deel van haar jeugd. Dankzij die boeken over grootse en meeslepende werelden belandde ze in verre oorden. Groots en meeslepend, zo moest haar leven worden. Maar het duurde even voordat zij haar vorm voor zo’n leven vond.

Kop
Ze had niet het geluk dat Ali B. had, die dankzij juf Mirjam al heel jong wist waar hij goed in was en wat zijn bestemming moest zijn. Annejet van der Zijl, zelf dochter van twee ‘onderwijzers’ toonde met trots het fragment uit Pauw & Witteman, waarmee ze wilde zeggen hoe belangrijk onderwijzers en andere richtinggevende mensen die op je pad komen kunnen zijn.

—

Doctor Zhivago – ooit werd Annejet van der Zijl op de wang gekust door Omar Sharif – was een film waar ze bij weg kon dromen als ze wilde ontsnappen aan het ‘grauwe Nederlandse niksweer’. ‘Dit is het leven’, dacht ze dan. Dat aan de film naar het boek van Boris Pasternak politieke connotaties kleven, ontging Annejet van der Zijl volledig. ‘Ik zag het weidse landschap en de liefde.’

In haar jeugd vluchtte ze in de verbeelding en in de natuur, maar haar hele leven heeft Annejet een tweede werkelijkheid nodig gehad. ‘Het is heerlijk om in je hoofd te kunnen verdwijnen.’

—

Dat de werkelijke wereld er anders uitzag dan de lieflijke die zich dankzij haar verbeelding had opgedrongen, ontdekte Annejet van der Zijl toen ze ging studeren. De slotscène uit de film Control van Anton Corbijn – over Ian Curtis van Joy Division – moest die vaststelling illustreren.

‘Ik was achttien in 1980. Dat was geen vrolijke tijd. Wij werden gezien als verloren generatie. Ik heb nooit het gevoel gehad dat de wereld op mij zat te wachten. Ik zat niet goed in mijn tijd.’

De tijdgeest is volgens Annejet van der Zijl een belangrijk ding. De tijdgeest bepaalt voor een belangrijk deel wie je wordt. ‘Ik wist niet goed wat ik met mijn leven moest.’

Misschien had ik de neiging om met een zekere afstand naar het leven te kijken. Ik was een buitenstaander. Ik ging wel met vrienden naar de disco, maar dan stond ik aan de rand van de dansvloer.’

‘Misschien mistte ik de schoonheid. Ik houd van dingen die me optillen.’

—

‘Het is maar weinig mensen gegeven om op het moment zelf de waarheid te zien’, constateert Annejet van der Zijl als ze samen met Wilfried de Jong naar een fragment uit Gogh’s Zondag kijkt waarin Pim Fortuyn waarschuwt voor het gevaar dat economische en sociale achterstelling vormt in combinatie met de islam.

‘Dat had hij toch aardig goed gezien…’

Theo van Gogh was de beste vriend van de toenmalige verloofde van Annejet van der Zijl. ‘Theo had meningen. Fortuyn had die ook. Ik kon moeilijk stelling nemen. Ik kon vaak geen zinnig woord zeggen over actuele kwesties.’

Volgens Annejet van der Zijl roepen mensen te snel dat ze het weten. ‘Het is niet erg als je iets niet weet.’

Toen Wilfried de Jong zich hardop afvroeg of het mogelijk is dat over vijftien jaar blijkt dat Geert Wilders toch gelijk had, viel Annejet van der Zijl even stil. ‘Dat gaat mij veel te ver.’ Waarom dat haar veel te ver ging, vertelde ze niet.

—

Onder andere door Doctor Zhivago wilde Annejet van der Zijl de wereld ontdekken. Ze dacht dat aanvankelijk via de journalistiek te doen. Dat werd uiteindelijk niets. Ze verloor haar geloof in de journalistiek toen haar iets overkwam dat leek op de scène uit House of Cards die zij liet zien. In die scène is sprake van een aanval op de Jordaanoever. De Russische president weigert de hulp van zijn Amerikaanse ambtgenoot, omdat dan waarschijnlijk aan het licht zou komen dat er eigen mensen gedood zijn om onder de vredesmissie uit te komen.

Annejet van der Zijl vielen de schellen van de ogen toen zij Thorvald Stoltenberg tijdens een interview confronteerde met het feite dat onschuldige burgers die doodgeschoten werden terwijl ze in de rij stonden om brood te halen. Terwijl zij ervan uitging dat de daders Serviërs waren, vertelde Stoltenberg haar: ‘Wij als Verenigde Natie weten dat de Bosniërs het zelf gedaan hebben.’ De Bosniërs deden dat volgens Stoltenberg vanwege de media-aandacht die het voorval zou krijgen.

‘Je wordt als journalist zo gemanipuleerd’

‘Ik wist dat ik het niet in me had om daar tegenop te kunnen. Ik had ook niet het idee dat ik een scoop had.’

‘Ik zoek wel naar de waarheid, maar doe dat via reconstructies. Waarheid vind je pas als je alle partijen gesproken hebt, en er moet tijd overheen gaan: truth is the daughter of time.’

Romp
Een van haar grote voorbeelden is Dominick Dunn, ontdekt door Tina Brown van Vanity Fair die hem aanraadde een dagboek bij te houden toen hij het proces tegen degene die zijn dochter vermoordde bijwoonde.

‘Zijn reconstructies zijn werkelijk gebeurde verhalen opgeschreven als was het een roman. Wat hij deed, was mijn oplossing.’

‘Ik ben de underdog een stem gaan geven.’ Als voorbeeld noemt ze een reportage die ze maakte over ‘naffertjes’, jongens met een Noord-Afrikaanse afkomst. Ze portretteerde de groep door het verhaal van één jongen te reconstrueren. ‘Ik vond dat zin hebben. Ik wilde laten zien dat het geen geboren tuig was.’

‘Toeval bepaalt wat een mens goed en wat een mens slecht maakt. Hoe kunnen mensen zoals jij en ik aan de verkeerde kant terecht komen. Ik wil dingen begrijpen.’

Dankzij het vertrouwen dat Annejet van der Zijl krijgt van andere mensen – ‘ik werk altijd heel nauw met mensen samen’ – hoeft zij zich geen zorgen te maken over wat ze wel en wat ze niet vertelt.

—

Aan de hand van het relaas van Johanne in Bravehearts – Joanne was één van de jongeren die de aanslag van Anders Breivik op Utøya overleefde – vertelt Annejet van der Zijl hoe zij het liefste te werk gaat.

‘Wat ik sterk vind: ze vertelt alleen feitelijk wat haar is overkomen. Ze vertelt het heel sec. Ze gebruikt niet één bijvoeglijk naamwoord. De kijker zit daardoor heel dicht op het verhaal.’

Als ik mijn werk goed doe, gaat het zo.’ De kunst is dus om niet te vragen naar wat een gebeurtenis deed met degene die het overkwam, maar te focussen op wat er precies gebeurde.

—

Dat is ook wat Ischa Meijer deed – ‘vertel eens, wat gebeurde er precies. Hoe was dat. Keek de receptioniste op de dag van je ontslag anders…’ – van wie Annejet van der Zijl veel leerde.

Annejet van der Zijl die Schmidtvrij werd opgevoed – ‘ik kom uit een intellectueel. Annie Schmidt was verdacht. Ze schreef musicals en haar Jip en Janneke waren rolbevestigend’ – dankt ook het onderwerp van haar eerste grote biografie aan Ischa Meijer. Het was na het fameuze interview dat hij met de schrijfster had dat zij zich afvroeg wie er werkelijk schuil ging achter die vrouw die zich altijd zo vrolijk voordeed.

‘Ik heb geen neus voor nieuws, maar ik heb wel een neus voor verhalen.’

Dat zoon Flip van Duijn onmiddellijk akkoord ging met Annejet van der Zijl in de rol van biograaf had volgens haar verschillende redenen: ‘Ik zei niet meteen “je moeder is fantastisch”. Hij vond Jagtlust mooi. Hij vond ook dat er een verhaal achter zat.’

‘Ik vond haar als mens veel heldhaftiger dan als publieke figuur. Het leven was haar niet altijd goed gezind. Ik heb bewondering voor hoe ze die tegenslag steeds weer te boven kwam. Ze troostte zichzelf met die boeken.’

Zelden hoeft Annejet van der Zijl zelf de grens te trekken tussen wat ze nog wel en net niet meer vraagt. ‘Ik luister vooral. Mensen vertellen. Ze vertrouwen mij iets toe en als het goed is geef ik ze ook iets terug, namelijk het hele verhaal.’

‘Schrijven is verleiden. De mensen die ik moet verleiden zijn mensen die belang hebben bij mijn verhaal. Ik plunder hun verhaal, maar mensen kunnen heel veel aan als wat je vertelt maar in de context geplaatst wordt.’

Zelfs Flip van Duijn die vooraf bezwaar maakte tegen het opnemen van ware toedracht van de dood van Annie M.G. Schmidt ging akkoord toen hij las hoe Annejet van der Zijl Anna had laten eindigen. Waarschijnlijk omdat dat einde strookt met de rode draad van haar leven die ook de rode draad van de biografie werd: Annie M.G. Schmidt wilde alles in eigen hand houden.

—

Dat maken een kwestie van zoeken is, licht Annejet van der Zijl toe aan de hand van een fragment uit Sympathy for the devil a.k.a. one+one, waarin Jean Luc Godard onder andere ‘the making of’ dat ene nummer van The Rolling Stones laat zien.

‘Maken is iets magisch. Je begint met een idee, en dan ga je het maken. Je zoekt en op een gegeven moment denk je: zo is het goed.
Het is niet dat je iets bedenkt. Je herkent iets. Ik voel me een archeoloog. Het boek is er al, maar ik moet het nog vinden.’

‘Ik ben niet iemand die snel beslissingen neemt, maar bij al mijn boeken wist ik het meteen.’

In november verschijnt De Amerikaanse prinses, waarin het leven van Allene Tew – onder andere de peetmoeder van prinses Beatrix – belicht wordt. ‘Ik had zin om iets met het oude Amerika te doen.’

‘Ik moet iets uit te zoeken hebben via een boek. Een vraag die mij bezighield was: waarom laten sommige mensen gebeuren wat hun overkomt en waarom nemen anderen na tegenslag de regie in eigen handen.’

Allene Tew nam het heft in eigen handen. Toen tegenslag haar niet bespaard bleef – ze verloor onder andere bijna gelijktijdig twee kinderen – verfde ze haar haar blond, smokkelde met haar geboortedatum en vertrok naar Europa.

—

Bij wijze van gimmick laat Annejet van der Zijl zien hoe Mick Jagger reclame maakt voor de reünietour van Monty Python. ‘Hoe Mick Jagger omgaat met zijn beroemdheid… die zelfspot.’

Door haar eigen mensen om zich heen te houden en niet te serieus te nemen wat anderen in positieve en negatieve zin over haar schrijven schermt Annejet van der Zijl zich af van de publieke aandacht die haar dankzij het succes van haar boeken ten deel valt.

—

Bij wijze van eerbetoon aan al haar bronnen besteedt zij aandacht aan Frans Bubberman met wie ze in contact kwam nadat zij Sonny Boy geschreven had en hij in dat boek het een en ander herkende.

Het verhaal dat hij haar vertelde – over een ontsnapping uit de trein naar Neuengamme en een toevallig ontmoeting tussen twee van de vluchters, waarvan Frans Bubberman er een was – stond bol van toeval en was te mooi om waar te zijn: ‘ik kan niet tegen de werkelijkheid op verzinnen.’

Toch kwam Annejet van der Zijl niet in de verleiding om dat verhaal te gebruiken. Daarvoor was het verhaal te duidelijk. ‘Ik was niet nieuwsgierig. Ik moet iets niet snappen wil ik aan een onderwerp beginnen.’

Frans Bubberman is te zien in Stinasu Kondre, een film over het Sipaliwini natuurreservaat in het zuiden van Suriname, aan de grens met Brazilië. Beelden die indruk maken op Annejet van der Zijl’ vanwege ‘die onschuld van Suriname… de schoonheid….’

—

Van het experiment met de vallende bowlingbal en de veren in een luchtvrije kernreactor – een fragment uit Human Universe waarin Brian Cox zich verbaast en verheugt – snapt ze niets.

‘Ik snap er niets van, maar ik wilde het zo graag laten zien. Het is een feest om ernaar te kijken.’

‘Ik snap zoveel niet. Maar het is niet erg om niet alles te begrijpen.

Ook zichzelf begrijpt ze niet altijd even goed. Maar ze weet ook het een en ander wel: ‘ik zoek naar het avontuur, naar nieuwe werelden, naar schoonheid.’
Ze zegt ook nog dat ze van de dood niets begrijpt, maar daar blijkt ze ondanks het aanhouden van Wilfried de Jong in het kader van het niet begrijpen weinig over te willen zeggen.

‘Ik kan woorden vinden voor verhalen van anderen. En heel soms voor dingen in mijn eigen leven.’

Staart
Zoals Annejet van der Zijl woorden voor verhalen van anderen vond, vond Anne van der Wee woorden voor iets dat het leven van Annejet van der Zijl in niet geringe mate bepaalt. Zij is de helft van een tweeling, maar haar broertje overleed tijdens de geboorte. Anna van der Wee – zij verloor haar tweelingbroer toen ze twintig waren – gaat in Lone Twin op zoek naar het tweelinggevoel bij halve tweelingen.

‘Al die halve tweelingen zitten er mee: wat ben ik eigenlijk. Ik ben een halve tweeling. Ik ben de helft van iets.’

Hoewel haar ouders geen geheim maakten van de dood van haar broertje, ‘kon ik daar thuis echt niet over praten. Ik heb nooit gedacht: ik moet dat doorbreken, maar toen ik voor Zomergasten uitgenodigd werd, vond ik het wel het moment om de documentaire van Anna van der Wee eindelijk eens te bekijken. Dat was heftig. Maar ik ben er blij mee.’

‘Ik vind het heel mooi dat iemand het heeft uitgezocht, maar ik hang niet alles op aan wat mij overkomen is. Wat ik wel bewust weet, is dat ik zolang ik me kan herinneren inzet voor twee toon.
Ik leef met die boeken twee levens, mijn eigen leven en dat van degene waar ik op dat moment over schrijf. Misschien zegt dat iets. Als dat zo zou zijn, zou ik daar dankbaar voor zijn.’

—

The Piano is maar één van de films die in het geheugen van filmliefhebster Annejet van der Zijl zijn blijven hangen. Ze koos de film van Jane Campion nadenkend over de omstandigheden waaronder hij bekeken zou worden: een warme zomeravond met dreigend onweer.

De suggestie dat de film goed past in het rijtje van mensen dat een lange zoektocht nodig heeft voordat ze vinden, wijst ze af. ‘Dat doen we toch allemaal, dat zoeken. Ik denk dat de omstandigheden veel uitmaken in een mensenleven. Je zoekt tot je je plek vindt. Ik voel me nu echt thuis in de wereld. Dat komt door het schrijven.’

—

‘Ik ben historica. Geschiedenis wordt vaak geassocieerd met stoffig.’ Stoffig is de geschiedenis van de Fletcher Street Urban Riding Club zoals die in de vier minuten dat de clip die bij het nummer Feel the Love van Rudimental hoort, wordt verteld allerminst.

‘Ik zag dit vlak na Ferguson. Ik put er hoop uit. Deze ervaring kan niemand dat kind meer afnemen.’