Gevangen in een geleend grondpatroon
Het is niet voor het eerst dat Kristien Hemmerechts aan Disgrace / In ongenade van J.M. Coetzee refereert. Aan Nexus nummer 34 (2002) – een nummer gewijd aan het Kwaad – droeg zij bij in de vorm van een verhaal. In De schrijver, de lijfwacht, de schrijfster en het kwaad zit een schrijfster te luisteren naar een lezing van een schrijver die een lezing houdt waarin een oude schrijfster meningen verkondigt over het Kwaad.
De schrijver, de lijfwacht, de schrijfster en het kwaad
‘Hij heeft van zichzelf een vrouw gemaakt’, is de openingszin van dat verhaal. Hoewel Kristien Hemmerechts geen namen noemt, is duidelijk dat hij J.M. Coetzee is, en de vrouw het personage Elizabeth Costello. Het wordt althans met terugwerkende kracht duidelijk als de schrijfster in de zaal het over een van de boeken van de schrijver achter het spreekgestoelte heeft.
‘Ook universiteiten boden grijzende academici menig erotisch verzetje, tot de dag waarop vrouwen besloten dat die fameuze seksuele revolutie verdacht veel op eenrichtingsverkeer leek: bevrijding voor mannen, dienstbaarheid voor vrouwen. Vraag het aan de schrijver. Hij heeft er een boek over geschreven. Een erg goed boek, dat hem nog beroemder maakte dan hij al was. Een meesterwerkboek. Misschien heeft hij ook in dat boek van zichzelf een vrouw gemaakt. Of beter: hij heeft zich opgesplitst in een vader en een dochter. Een vader, een dochter én een zwerfhond. Een drievuldigheid.’
Dat ‘meesterwerkboek’ is natuurlijk Disgrace / In ongenade. De schrijfster, die terwijl ze luistert haar ogen niet van de minstens vijftien jaar jongere lijfwacht af kan houden waar ze vanuit haar ooghoek zicht op heeft, is niet onverdeeld enthousiast over dat boek:
‘Ook over dat boek heeft ze zich vreselijk opgewonden. Mateloos heeft ze zich geërgerd aan de professor die zich aan zijn studente opdrong. Aan de excuses die hij er achteraf voor bedacht: hij zou in de greep van Eros zijn geweest, tussen hem en dat meisje had het iets kunnen worden. “Onzin!” had ze ook toen willen roepen. “Je maakt jezelf iets wijs.” Maar hij heeft zelf beschreven hoe het meisje zich van de oude man afwendt. Hoe ze gelaten zijn attenties ondergaat. Er is niets wat ze hem kan vertellen dat hij zelf niet weet. Hij is slim, veel slimmer dan zij. Wat had ze gedacht.’
Zij verwijt de schrijver het gedrag van het personage, maar weet ook dat schrijver en personage verschillende grootheden zijn.
Dat het in De schrijver, de lijfwacht, de schrijfster en het kwaad om J.M. Coetzee, Elizabeth Costello en Disgrace / In ongenade gaat, wordt alleen uit de context duidelijk. Er is te weinig context om met zekerheid vast te stellen dat de schrijfster in het verhaal Kristien Hemmerechts is.
De man, zijn penis en het mes
Zes jaar na De schrijver, de lijfwacht, de schrijfster en het kwaad verscheen het pamflet De man, zijn penis en het mes. Daarin laat Kristien Hemmerechts zich in niet mis te verstane woorden uit over seksistische beelden en vooroordelen in de westerse cultuur.
Hemmerechts heeft zich voor de gelegenheid in tweeën gesplitst. Ze is twee vrouwen geworden: een literair geschoolde die oog heeft voor de literaire kwaliteit en de cultuurhistorische waarde van een werk, en een feministische die let op ‘de representatie van mannelijkheid en vrouwelijkheid’.
De literair geschoolde Kristien Hemmerechts ziet dat J.M. Coetzee schrijven kan, maar de feministische Hemmerechts is heel wat minder te spreken over Disgrace / In ongenade:
‘De passage is ontegenzeggelijk goed geschreven maar als je op de inhoud ingaat, blijken Davids standpunt en gedrag verbijsterend of zelfs lachwekkend. Hij ziet alleen zijn eigen behoefte, zijn eigen “pleasure”. De verteller van de roman staat niet kritisch tegenover het hoofdpersonage. Er wordt met een zekere afstandelijkheid over David bericht, maar nergens groeit die uit tot ironische of afwijzende distantie. De lezer volgt Davids gedachten, niet die van Soraya of van de secretaresse.’
Het gaat hier om de passage waarin David Lurie zijn behoeften bevredigt, ten koste van een secretaresse.
De man, zijn penis en het mes gaat niet alleen over literatuur, en Disgrace / In ongenade is maar een van de romans die door Kristien Hemmerechts wordt gefileerd. Toch krijgt het boek naar verhouding veel aandacht. Ondanks dat was Kristien Hemmerechts na het schrijven van het pamflet nog niet klaar met het meesterwerkboek van J.M. Coetzee.
(Ook in J.M. Coetzee. Persoon en personage (2010) staat een bijdrage van Kristien Hemmerechts. Over die bijdrage kan ik niet in detail ingaan, omdat ik het boek niet onder handbereik heb. Maar de portee van haar verhaal is dat bij J.M. Coetzee vrouwelijke personages er vooral zijn om de mannelijke beter tot hun recht te laten komen.)
Schrijven op de fundamenten van Disgrace / In ongenade
Alles verandert, haar nieuwe roman, is geschreven op de fundamenten van Disgrace / In ongenade. Kristien Hemmerechts volgt de verhaallijn van J.M. Coetzee tot in detail, maar ze draait de sekserollen om. Waarom ze die keuze maakte?:
‘Ik lees en bespreek al jaren romans met mijn studenten, en het valt me altijd op dat er een zekere blindheid bestaat voor de verpletterende rol die gender speelt. Zo was er een jaar waarin in elke roman die we bespraken een vrouwelijk personage verkracht of misbruikt werd, maar dat viel de studenten niet op. Het leek alsof ze het ‘normaal’ vonden dat de vrouwelijke personages slachtoffer werden van seksueel geweld. Kijk, zei ik dan, als het een mannelijk personage zou overkomen, zou het je wel opvallen. Of als de dader een vrouwelijk personage was. Wat het betekent om als man of als vrouw door een roman te gaan, wordt zichtbaar als je de rollen omkeert.’
Het citaat komt uit een interview op de site van haar uitgever, maar voor de geloofwaardigheid van wat Kristien Hemmerechts beweert, maakt dat niet uit.
(In het gesprek legt ze uitgebreider dan in De man, zijn penis en het mes uit wat haar aan Disgrace / In ongenade precies tegenstaat:
‘Ik heb altijd erg dubbele gevoelens gehad over In ongenade. Het is een sterke roman, uiteraard, die bijna mathematisch is opgebouwd. Uit a volgt b volgt c, en zo verder. Maar de roman heeft me ook altijd geërgerd, vanwege zijn hoofdpersonage David Lurie. Die man zwelgt in zelfmedelijden en blijft maar excuses voor zijn gedrag aanvoeren. Ik denk dat ik maar niet kon of kan achterhalen hoe de schrijver tegenover hem staat, en of de schrijver wil dat we ook medelijden hebben met die Lurie, dat we aan zijn kant staan. Ik weet dat een lezer zich geen vragen hoeft te stellen over de intentie van de schrijver, en dat mijn vragen getuigen van naïviteit, maar ik kan het niet helpen. In ongenade is voor mij een lastige roman, een roman die zijn lezers een lastig moreel vraagstuk voorlegt en zegt: vooruit, oordeel zelf. Verwacht niet dat ik het antwoord geef. Of ken. Er is iets aan die roman dat me telkens opnieuw boos maakt, maar ik kan er niet de vinger op leggen. Misschien is het juist daarom zo’n meesterlijke roman.’
Wat Iris Verdonck doet deugt niet
In Alles verandert doet Kristien Hemmerechts dappere pogingen Disgrace / In ongenade te spiegelen. Haar dader is een vrouw, die net als Coetzees David Lurie te ver gaat in het zich lichamelijk toe-eigenen van een ander. Hoewel de Poolse studente in de ogen van Iris Verdonck uiteindelijk instemt en zich overgeeft aan gezamenlijk genot, moet de professor TransSexLit – Iris Verdonck wil dat haar studenten zich realiseren dat ook zij als te vanzelfsprekend aannemen dat gedrag genderbepaald is, waardoor grensoverschrijdend en verwerpelijk gedrag vaak ten onrechte voor normaal wordt gehouden en personages te snel onterecht vrijuit gaan – zich voor haar daden verantwoorden.
In afwachting van het moment dat trekt zij in bij haar zoon die de lat van het leven op een prettige manier veel minder hoog legt dan zijn moeder, maar door de dwingende manier waarop hij opgevoed is enigszins doorgeschoten is naar het laconieke. Dat neemt niet weg dat hij zijn taak als housesitter serieus neemt, maar meer dan een hoeder over andermans haven en goed is hij niet. Wil hij ook niet zijn.
Goed van vertrouwen laat hij op een dag drie rijzige Afrikaanse vrouwen uit het nabij gelegen asielzoekerscentrum binnen die gebruik willen maken van het toilet. De gevolgen zijn groot. Iris Verdonck krijgt een koekje van eigen deeg – ze wordt verkracht met haar eigen dildo – en het onbegrip tussen moeder en zoon groeit. Iris Verdonck, die weigert aangifte te doen, keert terug naar de stad waar haar een verdict wacht. Omdat ze niet wil schikken – afzien van de colleges die haar wereldbeeld vertolken en zich wijden aan de zogenaamd romantische meesterwerken – en het definitieve oordeel niet af wil wachten, trekt zij zich terug. Laat zij haar oude leven achter zich zonder precies te weten wat ze wil dat haar te wachten staat.
De rollen omgekeerd, en dan?
Wie Disgrace / In ongenade gelezen heeft, zal in Alles verandert veel herkennen. De hoofdlijnen en de details. Zal zien waar Kristien Hemmerechts van het voorbeeld afwijkt (er worden geen mannen verkracht). Hoe zij naar Belgische / Vlaamse / hedendaagse equivalenten zocht voor de oorspronkelijke maatschappelijke context (het asielzoekerscentrum, de manege waar therapeutisch paard gereden wordt, iets dat op gedwongen prostitutie lijkt).
Maar of dat genoeg is om overtuigend aan te tonen dat alles verandert als de genderrollen omgekeerd worden? Want daar gaat het Kristien Hemmerechts – net als Iris Verdonck – om.
Ik geloof niet dat ik me tijdens Disgrace / In ongenade geërgerd heb aan het gedrag van David Lurie. Voor mij was wat hij deed een gegeven. J.M. Coetzee had hem nodig om zijn punt te maken. Om een verhaal in te beginnen. Wil dat zeggen dat ik het in het dagelijks leven normaal vind wat de fictieve David Lurie doet: misbruik maken van zijn machtspositie en zich – niet alleen – van Melanie bedienen? Ik dacht het niet.
Vroeg ik me toen af hoe ik gereageerd zou hebben als een vrouw die het zich denkt te kunnen veroorloven zich vergrepen had een jongen die geen kant op kon? Nee. Ik stelde me zelfs niet voor dat dat kon. Daar ging Disgrace / In ongenade niet over. Zo heb ik de roman van J.M. Coetzee althans niet gelezen. Ik las het boek in de context van (anti-)apartheid en de veranderende machtsverhoudingen in Zuid-Afrika.
Wordt dat met terugwerkende kracht anders nu ik Alles verandert heb gelezen? Ik vrees voor Kristien Hemmerechts van niet.
Het format schuurt
Juist omdat Kristien Hemmerechts op een aantal punten afziet van het radicaal omkeren van de rollen lukt het mij niet om Alles verandert te lezen als haar ultieme antwoord op Disgrace / In ongenade.
(Overigens: Met het oog op Alles verandert is het interessant wat Kristien Hemmerechts in De man, zijn penis en het mes zegt over haar onvermogen om over verkrachten te schrijven:
‘Ik kruip in de huid van uiteenlopende personages: mannelijk, vrouwelijk, jong, oud, lelijk, mooi, gefrustreerd, voldaan. Maar toen ik op papier een verkrachter wilde zijn, weigerde mijn pen dienst. Of liever gezegd: mijn verbeelding en mijn inlevingsvermogen weigerden dienst.
Zegt dat iets over mij als mens of zegt dat iets over mij als schrijfster?
Ik kan me niet inbeelden hoe het voelt: iemand grijpen die niet gegrepen wil worden; iemand binnendringen die daar misschien een inwendige bloeding aan overhoudt of die bloedt, iemand nemen die dapper of gelaten de pijn verbijt tot ik klaarkom. Of de afkeer. De verveling.’)
Liever lees ik Alles verandert in de context van het oeuvre van Kristien Hemmerechts, waarin het wel vaker over gemankeerde en ongelijkwaardige relaties; de verwachting die ouders van hun kinderen hebben en/of maatschappelijk ongemak gaat. Voor mij had zij niet naar Disgrace / In ongenade hoeven grijpen om recht te doen aan haar opvattingen. Hoe scherp Kristien Hemmerechts in Alles verandert ook is, uiteindelijk zit ze gevangen in het geleende grondpatroon van de roman waar ze zoals uit De schrijver, de lijfwacht, de schrijfster en het kwaad en De man, zijn penis en het mes blijkt een ingewikkelde relatie mee heeft.
Ik vind het jammer dat de actualiteit het in Alles verandert aflegt tegen het format. Ik ben namelijk heel nieuwsgierig waar de confrontaties tussen Iris Verdonck en de man die zich opwerpt als de beschermer van de Poolse studente – eigenlijk is hij gewoon een pooier – toe geleid zouden hebben als het meisje zelf een actieve rol van in het verhaal had mogen spelen en had moeten kiezen. Maar om haar gaat het Kristien Hemmerechts in Alles verandert niet. Net als Melanie in Disgrace / In ongenade is Agnieszka in deze roman een lijdend voorwerp.
Leave a Reply