Michael Krüger die een lans breekt voor Ludwig Kunz

Vanwege de aandacht die tijdens de Frankfurter Buchmesse 2016 uitgaat naar de Nederlandstalige literatuur mocht Michael Krüger zich tijdens het Schrijversfeest – traditioneel de afsluiting van Winternachten –  uitspreken over ‘De Staat van de Nederlandse letteren’.

Een kleine geschiedenis van de Nederlandse literatuur in Duitse vertaling vormde de kern van zijn betoog. En in die geschiedenis neemt Ludwig Kunz volgens Michael Krüger een belangrijke plaats in. Zo belangrijk dat Ludwig Kunz tijdens de Buchmesse 2016 ‘geëerd zou moeten worden vanwege het vertalen en publiceren van de Nederlandse avant-garde.’

Ludwig Kunz was degene die Gerrit Kouwenaar en Lucebert in Duitsland introduceerde. (In 1965 kreeg Kunz de Martinus Nijhoff-prijs vanwege het vertalen van  hedendaagse Nederlandse poëzie, met name van Nederlandse Vijftigers en Hugo Claus in het Duits.)

Ik zat zondag in de zaal, maakte aantekeningen en nam me voor thuis nog eens na te gaan wie Ludwig Kunz was. Als hij zo doorslaggevend was voor de introductie van de Nederlandstalige literatuur in Duitsland zou hij toch zeker vermeld worden in Nederlandse kunst in de wereld: literatuur, architectuur en beeldende kunst 1980 – 2013.

—

In het hoofdstuk In de wereldrepubliek der letteren tekenen Johan Heilbron en Nicky van Es de opkomst van de Nederlandse literatuur in ‘overzeese’ taalgebieden uitgebreid op, waarbij ze ook de periode voor 1980 belichten. Ondanks dat ontbreekt Ludwig Kunz.

Uit wat Heilbron en Van Es schrijven blijkt dat Duitsland altijd een belangrijk land geweest is als het gaat om het over de grens verspreiden van Nederlandstalige literatuur:

‘De dominante rol van vertalingen naar het Duits komt uit de bibliografische gegevens duidelijk naar voren. Letterkundige vertalingen uit het Nederlands verschenen gedurende de hele twintigste eeuw eerst en vooral in het Duits. Afgezien van fluctuaties gaat het om ongeveer een derde van alle letterkundige vertalingen tussen 1900 en 1960. Dit aandeel is door de jaren heen betrekkelijk stabiel gebleven. (…)
Voor de Vlaamse letterkundige waren vertalingen in het Duits eveneens het belangrijkst, (…).’

Heilbron en Van Es bevestigen bovendien wat Michael Krüger beweerde over de betekenis van de Frankfurter Buchmesse van 1993 waar de Nederlandstalige literatuur voor het eerst centraal stond. Zij constateren:

‘De 130 Nederlandse en Vlaamse titels die ter gelegenheid van de Buchmesse in het Duits verschenen, werden met grote belangstelling tegemoet getreden, eerst in Duitsland zelf, maar de “niederländische Welle” trok ook in andere landen de aandacht. De Buchmesse van 1993 wordt dan ook algemeen beschouwd als een doorbraak in de internationale aandacht en waardering voor de Nederlandstalige letteren.’

—

Portret Ludwig Kunz, vermoedelijk uit Die Lebenden, 1923-1931

Ik vind Ludwig Kunz uiteindelijk op een website die aandacht besteedt aan de joodse geschiedenis van de Zaanstreek. Zijn naam komt voor op de ‘evacuatielijst 19 januari 1942’. In de bijbehorende biografie lees ik dat Ludwig Kunz in april 1938 in Nederland arriveerde.

In het stuk over hem op de site www.joodsmonumentzaanstreek.nl worden zijn literaire verdiensten niet breed uitgemeten. Dat is anders in Zwei Hälften eines Lebens van Antonín Dick, waarin hij net als Michael Krüger de relatie tussen Ludwig Kunz en de vijftigers extra aandacht geeft:

‘Dann endlich kommt die Befreiung, die nicht nur Befreiung von den ver­hassten deutschen Be­satzern ist, sondern auch Auf­bruch der holländischen Avant­garde, der im Schoße des Unter­grunds vorbereitet wird, ein Aufbruch zu neuen Ufern in Kunst, Sprache und Dich­tung, ein atem­berau­bender Pro­zess, den Ludwig Kunz sich für den deut­schen Auf­bruch Anfang der zwanziger Jahre immer so sehn­lichst gewünscht hatte. Er nimmt, soweit ihm dies mög­lich ist, schon während der Be­set­zung daran Anteil, sucht künstle­rische Kontakte, steht auch im Kontakt mit der Wider­stands­bewe­gung. Er kommt mit avant­gardis­tischen Künst­ler­kreisen zu­sa­mmen, die mit der Wider­stands­bewe­gung in Ver­bindung stehen. Er taucht zeitweise bei der Familie des Avant­garde-Poeten Gerrit Kouvenaar unter, der später seinen Erzäh­lungs­band Sprung ins Leben ins Nieder­ländische über­setzen wird, und er dafür Kouvenaars Gedichte ins Deutsche. Ludwig Kunz ist so man­ches Mal anwe­send, wenn im Zentrum von Amsterdam wage­mutige junge Maler und Poeten illegale Treffs abhalten, um die politi­sche Situation unter den Bedin­gungen einer menschen­ver­achten­den Beset­zung sowie bren­nende Fragen der Ent­wick­lung von Kunst und Lite­ratur zu disku­tieren.’

Ook Antonín Dick vindt dat Ludwig Kunz onvoldoende recht is gedaan. Hij maakt zich zelfs zorgen of dat wat Kunz tot stand gebracht heeft wel voldoende voor het nageslacht bewaard wordt:

‘Und das Erbe von Ludwig Kunz? Es ist über den halben Kontinent zerstreut: literarische und publizistische Werke, Rundfunk­arbeiten, Korrespondenzen, Übersetzungen. Ist es, im Lichte der europäischen Verständigung betrachtet, nicht eine grobe Vernachlässigung, stillschweigend auf die Veröffentlichung dieses Erbes zu verzichten, und vielleicht nur, weil es zerstreut ist? Ist diese Zerstreuung nicht vielmehr eine Aufforderung an uns Nachgeborene, sich endlich diesem Erbe verantwortungsbewusst zu stellen und keine Mühe zu scheuen, es zum Zweck der Bereicherung der kulturellen Fonds in beiden Gesellschaften zu erschließen? Und dabei den beiden Hälften des Lebens dieses Emigranten sich staunend zu öffnen? Verständnis dafür zu entwickeln, dass in dieser gelebten Gedoppeltheit eine tiefe Wahrheit enthalten ist, nämlich die eines Verborgen-Zusammengehörigen beider Literaturen? Auf diese hierzulande noch völlig im Schatten liegende Aufgabenstellung hat bereits der Emigrationsforscher W.B. van der Grijn Santen indirekt hingewiesen, wenn er feststellt, „dass man die Suche nach klaren Unterschieden zwischen der deutschen und der niederländischen Literatur für gescheitert erklären muss.“ ‘

Volgens Michael Krüger verdient Ludwig Kunz een vitrine tijdens de Frankfurter Buchmesse. Maar eigenlijk wil hij meer, maakte ik op uit zijn opmerking dat er niet zoveel mensen meer zijn die Ludwig Kunz gekend hebben. Enige haast is geboden, was zijn boodschap.

Volgens mij zit er een verhaal in het leven van Ludwig Kunz.