A life as turbulant as his work
Art’s greatest mystery
Solved by an amateur
The mystery of Van Gogh’s ear
Zo kondigt de BBC de documentaire aan waarin Bernadette Murphy gevolgd wordt tijdens haar poging uitsluitsel te geven omtrent nog onvoldoende gedocumenteerde gebeurtenissen uit het leven van Vincent van Gogh. Het afsnijden van zijn oor(dan wel lel) is er daar een van.
(Daar was ik mij niet van bewust. Ik ging er voor het gemak altijd al van uit dat Van Gogh zijn hele oor afsneed, en dat blijkt ook inderdaad het geval te zijn. Dat het definitieve bewijs gevonden werd in het archief van Irving Stone vond ik eerlijk gezegd interessanter.
Irving Stone schreef Lust for Life, een op de briefwisseling tussen Vincent en zijn broer Theo gebaseerde roman over het leven van Van Gogh.
Dat hij de arts die Van Gogh behandelde, raadpleegde zegt iets over de wijze waarop hij zich in zijn onderwerp verdiepte.
Lust for Life werd verfilmd, voor velen zag Vincent van Gogh er daardoor uit als Kirk Douglas:
)
Afgaande op de trailer zoomt de documentaire die de BBC binnenkort uitzendt in op dat oor. En op het feit dat het een amateur is die de ontdekking doet.
(Dat is Bernadette Murphy dat niet. Ze is kunsthistorica, al heeft ze daar tot nu toe niet veel meer mee gedaan dan als docent haar kennis overdragen. En dat gedurende een relatief korte tijd.)
—
In het boek dat aan de documentaire vooraf gaat – Van Goghs oor: het ware verhaal – kaart Bernadette Murphy meer onderwerpen aan. Wat Van Gogh met zijn oor doet als hij het eenmaal heeft afgesneden is er daar een van. Dat hij er iets mee doet, getuigt volgens Bernadette Murphy van een zekere mate van bij zinnen zijn. Wat hij er mee doet, is volgens haar ingegeven door altruïsme: hij geeft het weg aan een jonge vrouw van wie hij weet dat zij niet zo lang daarvoor door een hond gebeten is en daar een lelijk litteken aan overgehouden heeft.
(Hiermee geef ík iets weg. De zoektocht naar de identiteit van de jonge vrouw neemt een belangrijke plaats in in Van Goghs oor: het ware verhaal. Anders dan schijnbaar altijd gedacht werd, was zij geen prostituée, maar iemand die hielp de bordelen in Arles schoon te houden.
Het kost Bernadette Murphy de nodige tijd en inzichten om haar identiteit te achterhalen. Die geeft ze in haar boek op verzoek van de familie maar ten dele prijs:
‘Ze waren van streek door de gedachte dat haar nagedachtenis zou worden bezoedeld en smeekten mij haar identiteit niet te onthullen. Ik probeerde ze op andere gedachten te brengen en zei dat mijn werk het beeld van het meisje aan wie Vincent zijn oor gaf juist zou veranderen. Maar haar familie was echt geschrokken en ik deed een belofte: zolang de familie mij geen toestemming geeft haar achternaam bekend te maken, zal ik hun wensen respecteren en deze voor mij houden.’
(vertaling: Catalien van Paassen, Willem van Paassen en/of Nicole Seegers)
Bernadette Murphy heeft woord gehouden, maar heeft niet kunnen voorkomen dat Martin Bailey in een artikel in The Art Newspaper haar achternaam alsnog bekend maakt.)
—
Een derde zaak waar Bernadette Murphy een punt van maakt is een petitie waarin dorpsgenoten aandringen op het terugsturen van Vincent van Gogh naar Nederland of opname in een gesticht, omdat de buurt hinder van hem ondervindt. Een petitie die door dertig mensen ondertekend zou zijn, en Vincent van Gogh een ongemakkelijk gevoel gaf.
Dankzij de database die Bernadette Murphy aanlegde van alle bewoners van Arles legde zij verbanden tussen de ondertekenaars van de petitie en kon ze niet anders dan concluderen dat het niet ging om Van Goghs al dan niet vermeende gekte, drankinname of losbandig gedrag, maar dat er andere belangen in het spel waren. Commerciële belangen: het Gele Huis was tijdens Van Goghs verblijf in het ziekenhuis aan een ander verzegd. Een huurder die betrouwbaarder geacht werd.
(Het identificeren van de ondertekenaars toont aan hoe bevlogen en bij wijle onorthodox wijze Bernadette Murphy te werk ging. Als het woord amateur dan toch op haar van toepassing is, dan in de betekenis van liefhebber. Omstandigheden maakten dat zij zich geroepen voelde om een aantal kwesties onder de loep te nemen. Haar inventiviteit en doelgerichtheid zorgden er voor dat ze op een aantal punten nieuw licht werpt op kwesties waar geen discussie meer over leek te bestaan.)
—-
Het verhaal over het oor staat voor Bernadette Murphy in een bredere context. In het openingshoofdstuk van haar boek verwoordt ze dat op twee manieren:
Op bladzijde 22 staat:
‘Er is iets gebeurd met Vincent van Gogh in Arles, iets wat ervoor zorgde dat hij in zijn schilderkunst een sublieme uitdrukkingskracht bereikte, maar wat hem ook in een peilloze wanhoop stortte. Op een dag dacht ik, zou ik proberen te doorgronden wat er die decembernacht in 1888 had plaatsgevonden.’
(vertaling: Catalien van Paassen, Willem van Paassen en/of Nicole Seegers)
Ze besluit dat hoofdstuk op pagina 32 met:
‘Ik begon aan dit project met een vaag idee: hoe kon het dat één enkele gebeurtenis die 125 jaar geleden in een godvergeten gat in de Provence plaatsvond, ons beeld van de schilder Vincent van Gogh zou bepalen?’
(vertaling: Catalien van Paassen, Willem van Paassen en/of Nicole Seegers)
Als het het reconstrueren van het Arles in de jaren tachtig van de negentiende eeuw betreft, gaat Bernadette Murphy heel zorgvuldig te werk. Ze graaft in archieven en stapelt vraag op vraag. Dankzij die speurzin vindt en verklaart ze. Wat er in die decembernacht in 1888 in Arles gebeurde, is na het lezen van Van Goghs oor: het ware verhaal duidelijk.
Minder overtuigend is het boek als het gaat om de vraag of wat er toen gebeurd is van doorslaggevende betekenis is geweest voor het kunstenaarschap van Vincent van Gogh in de periode die hem daarna nog restte. Dat Bernadette Murphy tot de conclusie komt dat Vincent van Gogh niet dankzij maar ondanks zijn aandoening schilderde zoals hij schilderde, maakt niet zoveel indruk. Net zoals de wijze waarop ze tot een in het licht van het verleden en heden plausibele diagnose van zijn aandoening komt niet tot de verbeelding spreekt. Het zijn onderwerpen waarop ze met haar manier van werken niet echt grip krijgt.
Door de reconstructie van het Provençaalse leven van Van Gogh sneeuwen haar ‘ontdekkingen’ – die door de media juist weer uit die context gelicht worden – onder. In haar algemene streven Vincent van Gogh te rehabiliteren en het beeld dat wellicht ontstaan is door ‘overwaardering’ van het feit dat hij zijn oor afsneed te nuanceren, verliest zij zichzelf en haar authenticiteit. Geeft ze antwoorden die onvoldoende door onderzoek onderbouwd zijn.
Van Goghs oor: het ware verhaal begon met een idee voor een documentaire. Bernadette Murphy verzamelde echter zoveel materiaal dat haar aangeraden werd er een boek van te maken. Ik weet niet helemaal zeker of dat een goed plan was. Bernadette Murphy schrijft onderhoudend; is sterk als ze haar lezers laat delen in de wijze waarop ze onderzoekt; brengt Arles tot leven; verweeft op een onnadrukkelijke manier Van Goghs biografie met haar bevindingen. Maar ze slaagt er niet in om een heel boek lang de spanning erin te houden. En dat moet als een verhaal het verslag is van een zoektocht. En dat is het: een zoektocht naar meer dan alleen een oor. Geschreven door een amateur in de positieve zin van het woord.
Van Goghs oor: het ware verhaal
Bernadette Murphy (vertaling: Catalien van Paassen, Willem van Paassen enf Nicole Seegers)
Amsterdam : Hollands Diep, 2016
ISBN 978-90-488-3076-3
Kiki van Gurp says
Dank voor dit artikel, Liliane. De documentaire zal zaterdag 6 augustus te zien zijn op BBC 2, zie voor meer informatie: http://www.bbc.co.uk/programmes/b07nswft