Waarom liet Thomas Erdbrink zich zondag verleiden om ‘je’ te zeggen tegen Hedy d’Ancona? Waarom zij wilde dat hij dat zei was duidelijk: ze wilde een kloof overbruggen. Zij wilde niet de oude, wijze vrouw zijn die het allemaal had meegemaakt, terwijl haar gastheer het meeste alleen van horen zeggen had. Ze wilde dat Zomergasten een gesprek zou worden tussen gelijkwaardige partners.
Helaas maakte ze het Thomas Erdbrink met haar uitnodiging onmogelijk om de avond natuurlijk te laten verlopen. Hij zal zich zeker voorgenomen hebben om te tutoyeren, maar het lukte hem nauwelijks. Het koste hem zelfs zoveel moeite dat Hedy d’Ancona hem halverwege de avond alsnog toestond om ‘u’ te zeggen. Maar toen was het kwaad al geschied.
Steeds als hij ‘u’ zei verontschuldigde Erdbrink zich bij zijn gast. En dat gebeurde zo vaak dat het niet eens lachwekkend, maar vooral ergerniswekkend was.
Thomas Erdbrink weet het hardnekkig ‘u-en’ aan zijn opvoeding: ‘het is de schuld van mijn moeder’. Zijn moeder heeft hem vast geleerd om ‘u’ te zeggen tegen mensen van een zekere leeftijd en tegen mensen die iets gepresteerd hebben. Mensen die het verdienen met respect behandeld te worden.
Stilletjes denk ik dat Thomas Erdbrink er zelf weinig voor voelde om ‘je’ te zeggen, maar – ook weer dankzij zijn opvoeding – te beleefd was om zijn gast te zeggen dat hij het liever bij ‘u’ hield. Hij wilde het voor haar wel proberen, maar in zijn hart wist hij dat het hem niet mee zou vallen. Voor hem is Hedy d’Ancona een ‘u’. Dat zal met zijn opvoeding te maken hebben, maar ook met zijn vak. Wie voor zijn vak vragen stelt, doet er verstandig aan ‘u’ te blijven zeggen. ‘U’ schept de afstand die een journalist nodig heeft om iemand aan de tand wil voelen.
Een journalist verzoeken ‘jij’ te zeggen, mag een aardig gebaar lijken, maar het is een manier om hem/haar een wapen uit handen te slaan. Wie eenmaal ‘je/jij’ tegen de ander zegt, kan eigenlijk niet meer terug.
Waar de overstap van ‘u’ naar ‘je/jij’ tijdens een gesprek kan wijzen op gegroeid vertrouwen en respect, wijst het onderweg overstappen van ‘je/jij’ op ‘u’ meestal op toegenomen spanning en/of de behoefte om een heft in handen te nemen.
Meestal, want ik herinner mij dat Adriaan van Dis tijdens Hier is … Adriaan van Dis er niet in slaagde om ondanks de persoonlijke contacten die er in de loop der jaren tussen hem en de schrijver Breyten Breytenbach ontstonden ‘jij’ tegen hem te zeggen. Van Dis had domweg te veel respect voor Breytenbach om hem ook in zijn rol als interviewer te tutoyeren. (Controleren kan ik mijn herinnering helaas niet, want gek genoeg staat maakt dat gesprek geen onderdeel uit van de honderd gesprekken die op dvd zijn verschenen, en mijn verzameling videobanden ligt ergens op een onbereikbare plaats opgeslagen.)
Tijdens zijn eerste uitzending van Zomergasten – die met Dyab Abou Jahjah – schakelde Thomas Erdbrink minstens een keer op een opvallend moment van ‘je’ over op ‘u’. Dat was toen het gesprek verhit raakte, en de journalist in Thomas Erdbrink het won van de Zomergasten-gastheer. Met zijn ‘u’ hoopte hij dat Dyab Abou Jahjah zonder omhaal van woorden antwoord zou geven op een vraag.
Het ‘u-en’ tijdens de uitzending met Hedy d’Ancona was van een andere orde. Dat kwam inderdaad voort uit het opkijken naar Hedy d’Ancona. Vrouw van verdienste en bovendien ook nog eens bijna twee keer zou oud.
Haar voorkeur ging uit naar tutoyeren. Zo wilde zij het verschil in leeftijd en levenservaring overbruggen. Maar zij zette Thomas Erdbrink een hele avond lang op zijn plek. Haar houding en vooral haar manier van kijken spraken boekdelen. Zij las hem met haar ogen de les.
Erbrinks gevecht met de aanspreekvorm onderstreepte wat me betreft nog maar eens het hybride karakter van Zomergasten. Enerzijds is het bedoeld als een genoeglijk avondje televisiekijken aan de hand van de keuze van een ander. Anderzijds maakt de keuze voor bepaalde gasten een meer journalistieke aanpak onontkomelijk. Sommige gasten zijn nu eenmaal niet alleen maar bekend of interessant, maar hebben een mening die ook nu nog relevant en van invloed is. In die gevallen is het te vrijblijvend om alleen maar naar de omstandigheden te vragen waarin een fragment voor het eerst gezien werd en in hoeverre het verbeeldt waar de gast voor staat. Als je Dyab Abou Jahjah en Mark Rutte te gast hebt, kun je niet om de actualiteit heen, en moet de gastheer doorvragen. Journalist zijn. Zeker als hij journalist is.
Erdbrink heeft nog drie gasten te gaan: schrijver Griet Op de Beek, hoogleraar Andrea Maier en minister-president Mark Rutte…
(De afgelopen vier jaar schreef ik tijdens Zomergasten mee om de volgende dag een verhaal te maken op basis van mijn aantekeningen. Dit jaar zag ik daar om allerlei redenen vanaf (onder andere omdat de tijd die dat kost niet opweegt tegen het effect, en onder andere ik dit jaar wel weer eens wil zien wat de gasten zeggen). Ik heb me wel voorgenomen elke week iets te schrijven.)
John Wervenbos says
Drie uur TV achter elkaar is een hele zit. Heb er zeker niet altijd de tijd voor. Hoe het tegenwoordig met d’Ancona gaat interesseert me op zich wel.