Op de grens en erover
Zo had het douanehuisje waar Stamvader zijn werkzame leven sleet er uit kunnen zien. Zoals het bijgebouw van Station van Dronrijp op het schilderij van Willem van Althuis: een onopvallende schuur in het getemperde licht van een minstens even monochrome omgeving.
Het staat er en verroert zich niet. Zoals Stamvader sinds hij vervroegd met pensioen gestuurd is, zich nauwelijks meer verroert. Niet langer in staat zijn eigen gewicht te torsen, ligt hij zijn tijd uit. Hij die de dienst uitmaakte – en de macht die verbonden was met het ambt dat hij uitoefende, gebruikte om een gebrek aan eigenwaarde te compenseren – is een afhankelijke geworden.
Het dorp aan de grens waar Stamvader gestationeerd werd, was ooit winstgevend. Toen alle bruinkool gewonnen was, trokken de ondernemers zich terug. Beloften werden niet nagekomen. Het dorp werd aan zijn lot overgelaten. Dorpelingen hechtten meer dan ooit aan hun tradities, al werd de grens nooit de absolute afbakening van hun leefwereld. Woon-werkverkeer brengt menige bewoner aan gene zijde. Zoals ook degenen die aan andere kant wonen zich niet lieten weerhouden om over te steken. Maar aan het straffeloos oversteken, komt op enig moment een einde. Er moeten belangen verdedigd worden. Er wordt een hek gebouwd.
Hier kan zich overal en nergens afspelen, als het maar een uithoek aan een grens is. Op een plek dus waar waakzaamheid geboden is, omdat de ander in de buurt is. Er is tijd in Hier. Een tot op zekere hoogte onbepaalde tijd. Anders dan de vorige twee romans van Joke van Leeuwen – Feest van het begin en De onervarenen – is Hier geen uitgesproken historische roman. Hier verwijst weliswaar naar een nog maar net voorbij verleden, maar speelt in het heden en speculeert over wat er zou kunnen gebeuren. Hier is heel hedendaags, met die geboden waakzaamheid die bij het minste of geringste om kan slaan in achterdocht. Maar het is ook een verhaal van alle tijden.
Zoals het nu klem zit tussen het heden en de toekomst, zo zit ook Bardo gevangen. Hij bekleedt een tussenpositie, ingeklemd tussen Stamvader (zijn vader) en Kleine die eigenlijk Onna heet (zijn dochter). Omen est nomen. Bardo is een term uit het Tibetaans boeddhisme en betekent letterlijk ‘tussen twee’.
Stamvader ontbreekt het aan een concreet verleden waarin hij kan wortelen: hij is zoals veel van de personages in de (kinder)boeken van Joke van Leeuwen wees. Het leven van Kleine /Onna – vernoemd naar haar overleden oma – kan nog alle kanten op. Dat van Bardo lag ooit open, maar is inmiddels bepaald door de realiteit. Ondanks zichzelf en zijn mogelijkheden trad Bardo in de voetsporen van zijn vader en nadat er tijdens het wachtlopen iets vreselijk fout ging, bleek hij net zo min als Stamvader over een open mind te beschikken.
Wie een grens bewaakt, mag niet te vertrouwd zijn met degenen die hem passeren. Dat zou ten koste gaan van het wantrouwen, dat nodig is om optimaal te kunnen functioneren. Stamvader is dus beroepshalve buitenstaander en trekt zijn gezin mee in die omstandigheid, waardoor voor Bardo omgang met anderen en vriendschap nooit vanzelfsprekend zijn geworden. Dat blijkt uit de manier waarop zijn liefde voor Mara zich ontwikkelt. Dat wreekt zich als van hem verwacht mag worden dat hij stelling neemt. Zoals die keer dat zijn maat Kors – ook iemand die nergens bij hoort, maar daar meer dan Bardo consequenties aan verbindt – in de overtreffende trap onheus bejegend wordt.
Kleine – die een bijzondere band heeft met opa Stamvader – weet nog niet wat het betekent om (n)ergens bij te horen. Ze zit nog in de verkennende fase. Ze maakt al het nodige mee. Er valt haar al het een en ander op. En ze begint al daar al iets van te vinden.
Hier is het verhaal over gezinsleven, familiebanden en groepsdruk . Over patronen die er altijd zijn, hoe opnieuw een mens ook denkt te kunnen beginnen (dat heeft Hier gemeen met De onervarenen, waarin ver weg een nieuw begin gemaakt werd en alles anders leek te kunnen worden, tot iemand het beter dacht te weten en de leiding nam). Hier gaat ook over vanzelfsprekendheid en voorwaardelijkheid.
Dat Hier behalve het ene verhaal dat erin verteld wordt ook een verhaal van overal en alle tijden is – het heeft veel van een sprookje, maar hekelt ook hedendaagse opvattingen, heeft alles met de taal van Joke van Leeuwen te maken. Die is in Hier precies en met veel oog voor details, maar onnadrukkelijk. De dingen bij hun naam noemend, terwijl er genoeg ruimte overblijft om een groter of abstracter verband te suggereren. Uit haar zinnen klinkt dat het ongemak van haar personages Joke van Leeuwen spijt, maar ze waakt niet over hen en schiet ze ook niet te hulp. Het is hun leven en hun lot. Zij zijn zelf verantwoordelijk.
Meer dan Feest van het begin en De onervarenen is Hier doortrokken van de sfeer die zo tekenend is voor de verhalen die Joke van Leeuwen schrijft voor en over lezers die jonger zijn dan de lezers waarvoor Hier bedoeld is. Verhalen die zonder uitzondering gaan over (n)ergens bij (gaan) horen.
Hier
Joke van Leeuwen
Amsterdam : Querido, 2018
ISBN 978-90-214-0958-0
Leave a Reply