‘Het boek der rusteloosheid’ in beeld
Ik dacht aanvankelijk dat de mooie zinnen in Het boek der rusteloosheid – op de cover staat Fernando Pessoa, maar eigenlijk is zijn heteronieme persoonlijkheid Bernardo Soares verantwoordelijk voor de inhoud – voor het oprapen lagen. Om dat te bewijzen, trok ik het boek uit de kast, sloeg het op een willekeurige pagina open en zag dat ik ongelijk had. Veel van de zinnen in Het boek der rusteloosheid zijn niet los te weken uit hun context. Ze komen pas echt tot hun recht in het gezelschap van andere zinnen.
Fernando Pessoa / Bernardo Soares is geen man van oneliners. Hij is een man van weloverwogen gedachten die hij heel zorgvuldig opschreef. Hij wikte en woog eindeloos. En was dan vaak nog niet tevreden. Wie zin voor zin zijn gedachten ordent, is niet uit op zinnen die alleen maar mooi zijn.
Bladerend in Het boek der rusteloosheid zocht ik al snel niet meer naar zinnen, maar raakte ik wederom onder de indruk van Pessoa’s / Soares’ gecondenseerde stijl. De kracht van het boek ligt in het fragmentarische.
Er was een aanleiding om in Het boek der rusteloosheid op zoek te gaan naar mooie zinnen. Die aanleiding was: Het uurwerk van de ziel. Het uurwerk van de ziel / O relógio da alma bevat citaten uit Het boek der rusteloosheid. Die citaten gaan vergezeld van foto’s van Ana Carvalho. Behalve vertaalster is Ana Carvalho ook fotografe. Ze heeft een voorliefde voor veronachtzaamde details (hoewel dat niet het enige is dat ze fotografeert). Ze zoomt net zolang in op de werkelijkheid totdat er abstracte beelden ontstaan waarin kleur en contrasten – al dan niet versterkt door een fotobewerkingsprogramma – wezenlijk zijn.
Dat Ana Carvalho een nogal reizend bestaan leidt, maakt voor de foto’s eigenlijk niet uit. De omgeving is onzichtbaar, en wie goed kijkt, ziet overal iets van haar gading.
In het voorwoord van Het uurwerk van de ziel vertelt Ana Carvalho hoe ze, al bladerend in Het uur der rusteloosheid toen ze zocht naar een foto voor de cover van een nieuwe druk van het boek, op het idee kwam om woorden van Pessoa een dialoog aan te laten gaan met haar beelden.
Vervolgens koos ze bijna twee jaar lang voor het digitale literaire tijdschrift Zuca -Magazine – een initiatief van Ana Carvalho en haar man, vertaler Harrie Lemmens – elke week een citaat van Pessoa en voorzag dat van een foto van haar hand.
Zuca-Magazine, gewijd aan literatuur uit het Portugese taalgebied, is een kleurige site, en dat wordt voor een belangrijk deel bepaald door Ana Carvalho, die niet alleen verantwoordelijk is voor de foto’s maar ook voor de opmaak.
Ook op papier zijn haar foto’s nog steeds heel kleurrijk (dankzij een drukker die goed werk leverde, maar niet met name genoemd wordt), maar doordat er geen andere content is die de aandacht afleidt, ogen ze ingetogener en gaan ze een directere verbinding aan met de korte citaten van Fernando Pessoa. In de meeste gevallen slaagt ze in haar opzet om woord en beeld zo op elkaar te laten reageren dat beide aan betekenis winnen. Dat gaat vooral op waar het onmogelijk is een foto letterlijk nemen, want dan is de kijker gedwongen om aan een beeld dat even daarvoor nog voor geen of juist meer dan een interpretatie vatbaar was die ene schijnbaar in de woorden van Pessoa besloten liggende betekenis op te leggen.
Dat lukt niet altijd. Soms kiest Ana Carvalho een beeld dat zo figuratief is dat ook de woorden van Pessoa hun glans enigszins verliezen, en het citaat een willekeurige zin lijken te zijn. Dat gaat in de meeste gevallen dus niet op: Ana Carvalho heeft over het algemeen een gelukkige hand van citaten kiezen en het inzoomen op tekst. Ze weet die woorden te kiezen die ook zonder de context waarin ik ze las blijken te kunnen.
Het uurwerk van de ziel is voorzien van twee inleidingen. José Eduardo Agualusa richt zich op ‘de schoonheid van het alledaagse’ dat spreekt uit de foto’s, terwijl Abdelkader Benali ingaat op de rusteloosheid en vanuit Tanger de schrijver uit Lissabon dankt voor een voor hem belangrijk boek.
Het uurwerk van de ziel
Fernando Pessoa |Anna Carvalho (vertaling: Harrie Lemmens, met inleidingen van José Eduardo Agualusa en Abdelkader Benali)
Amsterdam : Koppernik, 2018
ISBN 978-94-92313-51-5
Leave a Reply