Terecht merkte Matthijs van Nieuwkerk tijdens de uitzending van DWDD waarin Zomervacht van Jaap Robben tot Boek van de Maand werd uitverkoren op dat een samenvatting geen recht doet aan de stijl van een schrijver. Maar: een samenvatting doet ook zelden recht aan de inhoud van een roman.
Het verhaal
Het is waar dat Zomervacht zich afspeelt in de maanden die Lucien, de gehandicapte broer van de dertienjarige Brian, doorbrengt in een aftandse caravan die staat op het terrein dat eigendom is van louche figuren. Het tehuis waar Lucien woont, wordt verbouwd; zijn moeder is op huwelijksreis en zijn vader is pas bereid hem tijdelijk onderdak te verlenen als duidelijk is dat hij daarvoor financieel wordt gecompenseerd. Het is ook waar dat de zorg voor Lucien die zomer grotendeels neerkomt op Brian.
Maar die blijkt, anders dan regelmatig gesuggereerd wordt, zich redelijk goed van zijn taken te kwijten. Hij gedraagt zich zo verantwoordelijk als je van een dertienjarige mag verwachten die het zonder het goede voorbeeld van toegewijde ouders heeft moeten stellen. Brian doet wat hem goeddunkt en maakt gebruik van de omstandigheden, terwijl hij ondertussen doorgaat met het ontdekken van zijn wereld en seksualiteit en het veroveren van een territorium, ook als de belangen van zijn broer daardoor geschaad worden. En toch zorgt hij zo goed als hij kan voor Lucien, die volledig van hem afhankelijk is. En dat pakt helemaal niet zo verkeerd uit.
Het perspectief
Net als in zijn debuutroman Birk kruipt Jaap Robben ook in Zomervacht in huid, hoofd en hart van zijn minderjarige protagonist. Die mag dan dertien zijn, die kalenderleeftijd zegt niet alles. De omstandigheden – een gehandicapte broer, een gebroken gezin, ouders die elkaar ook na de scheiding niet kunnen luchten of zien, een leven aan de zelfkant van de samenleving – maken dat hij kwetsbaar is en vroegwijs moet zijn.
Brian – Brai voor zijn vader – is alles behalve onschuldig. Hij weet al een beetje wat er in de wereld te koop is en handelt daar als het moet ook naar. Hij schrikt er niet voor terug om een nieuwe ‘huurder’ van een leegstaande caravan – een man die door zijn vrouw het huis uitgezet is, het waarom laat zich tijdens het lezen bijna raden – op zijn manier een poot uit te draaien. Maar hij heeft veel vaker het goede met de mensen in zijn omgeving voor, al weet hij niet altijd precies hoe hij daar in moet voorzien. En hij is degene die goed ‘luistert’ naar zijn broer – die alleen maar geluiden voortbrengt – en zo in die zomer het verschil maakt.
Moraal
Het is verleidelijk om Zomervacht te reduceren tot een verhaal over moraal. ‘Hoe het hoort’ speelt op de achtergrond een belangrijke rol. Gemeten naar maatschappelijke maatstaven deugt de vader van Brian al snel niet. Hij laat zijn zonen grotendeels aan hun lot over, terwijl hij zelf… Wat hij precies doet als hij er niet voor hen is, laat Jaap Robben in het midden, maar de vader heeft de schijn tegen.
Er zijn veel situaties in Zomervacht die een oordeel uitlokken, en het is verleidelijk om als lezer dat oordeel ook daadwerkelijk te vellen. Maar omdat Jaap Robben spaarzaam is met feiten en omstandigheden in Zomervacht zich onttrekken aan het onderscheid tussen goed en kwaad, is de kans groot dat een vonnis gebaseerd is op vooroordelen en sentimenten.
Jaap Robben schreef met Zomervacht zeker geen moralistische roman. De wereld waarin zijn belangrijkste personages verkeren, is grotendeels een gesloten systeem waarin eigen waarden en normen zijn gaan gelden en de vraag relevant is hoe zij en de andere personages zich op de grens van twee werelden weten te handhaven en in hoeverre ze tot de orde geroepen kunnen worden.
Heilige zwendel
Over wat er aan de zomer dat Lucien naar ‘huis’ komt precies vooraf ging, laat Jaap Robben zich niet heel expliciet uit. De voorgeschiedenis bestaat uit niet veel meer dan een paar grote lijnen, genoeg om het verhaal te kunnen laten beginnen (daarmee loopt hij overigens wel het risico dat zijn mise-en-scène voor al te eenvoudig gehouden kan worden).
Maar als het om het inkleuren van het verhaal gaat, heeft Jaap Robben oog voor alle details. Hoewel het verhaal heel goed in Nederland had kunnen spelen, kiest hij voor een plaats over de grens, waar voldoende ruimte is om ongestoord onaangepast te kunnen zijn. Die plaats kan overal en nergens zijn. Jaap Robben geeft de fictieve plek die hij gekozen heeft een naam: Saint-Arnaque.
Saint-Arnaque bestaat niet. Saint-Arnac wel. Dat ligt al heel lang een heel eind richting de Pyreneeën. De naam is een verbastering van de naam van de landeigenaar waarnaar de plaats vermoedelijk genoemd is. Een heilige die Arnac heet komt niet voor in de heiligenkalender. Een heilige die Arnaque heet evenmin. Arnaque is het Franse woord voor zwendel, voor frauduleuze praktijken.
Hond, wesp, vis
De natuur in het algemeen en dieren in het bijzonder krijgen van Jaap Robben een speciale plaats in Zomervacht. In zekere zin symboliseren zij de karakters in de roman en de mate waarin zij in staat zijn zich te hechten en te voegen.
Honden maken van de vader van Brian een mens van vlees en bloed, een aquarium op de achterbank van een auto zegt iets over de staat waarin de eigenaar verkeert en de wesp die zich zo nu en dan hinderlijk opdringt in het verhaal houdt niet alleen Brian, maar ook de lezer scherp.
Dat Brian de verteller is, is duidelijk. Hij is degene die gadeslaat en registreert. Dat de lezer alles door zijn ogen ziet, is daarvan de consequentie. Dat alleen dat waar Brian getuige van is, verteld kan worden ook. Dat Jaap Robben zich in een dertienjarige kan verplaatsen, is duidelijk. De passages waar Brians naïviteit en overmoed met elkaar duelleren, vormen samen met zijn originele kijk op zaken het beste bewijs dat er een te zware last op zijn schouders rust.
De stem van de verteller komt minder tot zijn recht als Jaap Robben slagen moet maken om het verhaal voort te stuwen en tijdens dialogen waar Brian zelf geen deel van uitmaakt. Dan heeft het feit dat juist hij de verteller is nauwelijks toegevoegde waarde, is zijn specifieke kijk niet zo relevant.
Young Adult?
Met Brian (13), Lucien (16) en Selma (19) – Brian heeft zijn oog laten vallen op Selma, een tehuisgenote van Lucien, door haar wordt hij zich bewust van wat verliefdheid en seksualiteit zouden kunnen zijn –
heeft Zomervacht drie personages in de leeftijd van de lezers die de doelgroep van Young Adult-boeken. Het ligt echter niet voor de hand om de roman van Jaap Robben tot die categorie rekenen. Het boek is – en daar dragen het directe taalgebruik en de rake observaties zeer aan bij – uitermate geschikt voor ‘18+’- lezers. Maar de thematiek en problematiek in de roman overstijgt de leefwereld van deze leeftijdsgroep. Juist door zich in de leefwereld van een dertienjarige te verplaatsen, geeft Jaap Robben zijn volwassen lezers het nodige in overweging.
Zomervacht
Jaap Robben
Amsterdam : De Geus, 2018
ISBN 978-90-445-2501-4
Van het boek dat door het boekenpanel van DWDD wordt uitgeroepen tot Boek van de Maand wordt een animatie gemaakt. Mirjam Debets maakte onderstaand filmpje, waarin zij de sfeer van Zomervacht vangt.
Leave a Reply