Vijf jaar geleden vond ik op een boekenmarkt Alice im Bett, een toneelstuk van Susan Sontag. Ik schreef er toen een stuk over voor De Contrabas. Alice in Bed is een wonderlijk stuk over de positie en ambitie van vrouwen, gebaseerd op het leven van een Alice die echt bestaan heeft – Alice James – die trekjes heeft van Alice in Wonderland.
Dit is een herziene verzie van het stuk, geschreven nadat ik gisteren Alice in Bed: a Play in Eight Scenes op de kop tikte.
‘I used to be a real person or different. I tried. I feel as if I fell’, laat Susan Sontag haar personage Alice zeggen in een toneelstuk dat Alice in Bed: A Play in Eight Scenes heet.
De Alice in de titel is Alice James. Zus van schrijver Henry en psycholoog en moraalfilosoof William en minstens even briljant. Maar ja… een vrouw. ‘Suppose Shakespeare had a sister, a brilliant sister, a sister with a writing gift as immense as her brother’s’, zo’n vrouw.
Niet voor niets parafraseert Susan Sontag in haar nawoord A Note on the Play Virginia Woolf die zich in A Room of One’s Own het volgende probeert voor te stellen: ‘Let me imagine, since facts are so hard to come by, what would have happened had Shakespeare had a wonderfully gifted sister, called Judith, let us say.’
Die zus zou net als de Alice in het stuk van Susan Sontag veroordeeld zijn tot onderpresteren, omdat haar kansen passend bij haar aanleg onthouden zouden zijn. Virginia Woolf achtte de kans dat wij ooit van Judith Shakespeare gehoord zouden hebben uitermate klein.
A Room of One’s Own is een pamflet, een boek met een duidelijke boodschap. En zo was het ook bedoeld. Een vrouw heeft ruimte nodig – letterlijk en figuurlijk – wil zij tot scheppen komen, hield Virginia Woolf haar lezers voor in A Room of One’s Own.
Wat Alice in Bed is, is minder duidelijk. Het is een toneelstuk met een boodschap. Maar welke boodschap. En wat voor soort stuk. Waarom al die personages waarvoor hetzelfde geldt als voor Alice: ‘I used to be a real person (…).’
Want behalve Alice James en haar vader, broer en een ‘nurse’, figureren ook dichteres Emily Dickinson en schrijfster Margaret Fuller in Alice in Bed. En dan voert Susan Sontag ook nog twee personages, boze vrouwen, die in de verbeelding van anderen ontstaan zijn: Myrtha (uit Giselle) en Kundry (uit Parsifal). Tijdens een theekransje dat geënt is op de Mad Tea Party uit Alice in Wonderland – want natuurlijk verwijst Alice ook naar die Alice (en Kundry naar de zevenslaper) – moeten zij Alice raad geven en troost bieden.
Alice brengt haar dagen in bed door. Het meisje dat al op jonge leeftijd zelfmoord wilde plegen en haar vader daarvoor min of meer om toestemming vroeg:
Alice: Is it, yes, is it wrong to take one’s life?
Vader: Why do you want to grief those who love you. It’s wrong to cause us so much worry.
Alice: I’ve tried Father.
Vader: If you can try at all then there’s no reason ever to stop trying.
(haar vader heeft haar nog meer te zeggen – ook al geeft hij haar uiteindelijk toestemming, mits ze het zo voorzichtig doet, dat zij geen onnodig leed veroorzaakt:)
‘In my opinion m’dear you’ve not even begun to exercise your considerable talents. (…) You have only to decide to use your abilities and a vast terrain of fulfillment will open up before your. Even if you are a women. Yes, I think you are not best suited for family life. You must use that keen mind of yours. Put it to use without fear of intimidating men.
krijgt borstkanker en wordt bedlegerig. Alice koestert het aan bed gekluisterd zijn.
In een monoloog – Sontag last in haar toneelstuk theatrale vormen aan elkaar – weerspreekt Alice dat haar wereld klein is. Immers:
‘My mind. I can travel with my mind.’
In gedachten gaat ze naar Rome:
Josh Worth verbeeldde het bezoek dat Alice aan Rome voor de voorstelling die gemaakt werd op de Loyola Marymount University.
Verbeelding vermag veel, maar niet alles:
‘With my mind I am hinged to the time I live in whether I like it or not. (Pauses) It’s the power of a mind to know that, too. It takes me quite past myself. I can be very big and see myself quite small, and it’s still me; in my mind. In this new ugly time. It is ugly. Yes. I can’t help feeling that, in my mind.’
‘So Alice in Bed is a play about women, about women’s anguish and women’s consciousness of self: a free fantasy based on a real person, (…)’, schrijft Susan Sontag in haar nawoord.
Die real person is dus Alice James al plaatsen Sontags biografen Carl Rollyson en Lisa Paddock daar in Susan Sontag: The Making of an Icon een kanttekening bij:
‘Alice in Bed is an autobiographical play, in spite of Sontag’s disclaimer to a German reporter: “I don’t want everyone to think that it’s about me.” Alice in bed is a stand-in for the asthmatic Susan, with a bossy nurse like Rose McNulty, who urges her charge to get up and confront the world.’
Alice in Bed ontstond nadat de actrice Adriana Asti – Susan Sontag regisseerde haar in 1979 in een stuk van Pirandello (Come tu mi voi /Zoals jij me wilt) – Sontag vroeg een stuk voor haar te schrijven. Het moest een stuk worden waarin zij het podium niet zou verlaten.
(de tekst gaat verder na de illustratie)
Luona Cai ontwierp in 2015 het toneelbeeld voor een enscenering van Alice in Bed door studenten.
Volgens Rollyson en Paddock reageerde Susan Sontag als volgt:
‘Sontag joked that she would have to put the actress in bed. The comment reflected a feminist view that women have rarely been allowed to dominate the stage, except as victims and captives of the male imagination. Alice in Bed reflects an anger at men that Sontag has rarely expressed openly.’
Des te opmerkelijker is het dat uitgerekend een jonge man – een inbreker – de houding van Alice in twijfel trekt:
Alice: There are so many terrible and engrossing things going on in the world and I’m trapped inside this turbid self that suffers, that closes me in, that makes me small.
Jongeman: You wouldn’t last one day where I come from.
Alice: Out there it is so big. I keep to my bed. But I ask Nurse to leave the doors to the balcony open and fromm y bed I hear. It reverberates within me. Once a whole family, or what passes for a family, breaking apart, beneath my window. In the stillness oft he night the voice of a woman, hardly human in its sound, saying without pause in a raucous monotone „You’re a loi-er. You’re a loi-er‘ mingled with the drunken notes of a man and with a feeble ginsuckled wail for chorus –
Jongeman: Hardly human? Hardly human?
Alice: Mentally no fate appalls me.
Jongeman: Hardly human? An‘ what are you. You don’t have to do nothing but lie here. What’s so human about that?
Alice: I express myself badly.
Hoewel Alice anders dan andere vrouwen in haar tijd aangemoedigd wordt, geeft zij er de voorkeur aan in bed te blijven. Terwijl dat ondanks het ziek zijn niet hoeft. Toen ze in haar kinderjaren levensmoe was, wilde ze zelfmoord plegen. Actief een einde maken aan haar leven. Nu ze een lethargische vrouw van in de veertig is, kan ze alleen maar constateren: ‘What I do is mostly not do things.’
Alice: I used to be a real person or different. I tried. I feel as if I fell.
Nurse: I’ll catch you.
Alice: Let me fall asleep. Let me wake up. Let me fall asleep.
Nurse: You will.
Zo eindigt Alice in Bed. Mij in verwarring achterlatend, want wat moet ik met een toneelstuk dat alleen voor de vorm een toneelstuk is. Waarin personages woorden in de mond gelegd worden die staan voor een overtuiging die niet uit de verf komt.
Laat ik het maar gewoon toegeven: ik ben teleurgesteld. Susan Sontag laat zoveel kansen liggen. Naast ‘a room of one’s own’ – de voorwaardenscheppende ruimte die een vrouw nodig heeft om meer dan alleen maar vrouw te zijn – een bed zetten, en daarmee de vrouw in de ruimte te fixeren, is een idee dat een betere uitwerking verdient dan de keuze voor een personage – gebaseerd op een real person – dat aan bed gekluisterd is omdat haar iets mankeert.
Het was Susan Sontags bedoeling om
‘A play, then, about the grief and anger of women; and, finally, a play about the imagination’,
te schrijven. Een stuk over:
The reality of the mental prison. The triumphs of the imagination’,
en dat is niet helemaal gelukt. Dat is jammer, want Susan Sontag broedde lang op Alice in Bed:
‘I wrote Alice in Bed in two weeks in January 1990, but I first dreamed it from beginning to end ten years earlier, in Rome, while rehearsing the production I directed of a late play by Pirandello, As You Desire Me – another play about a woman in despair who is, or is pretending to be, helpless.
I think I have been preparing to write Alice in Bed all my life.’
De strijd tussen de kamer van Virginia Woolf en het bed van Susan Sontag is wat mij betreft beslist in het voordeel van Virginia Woolf.
Leave a Reply