Liedjesschrijver die liever dichter wilde zijn
Pas nu, na het lezen van In de man zit nog een jongen. Willem Wilmink – de biografie van Elsbeth Etty kan ik het in 2016 verschenen Handig literatuurboek: voor mensen met meer verstand dan opleiding helemaal op waarde schatten. Voor Handig literatuurboek maakte Guus Middag een keuze uit de opstellen die Willem Wilmink (1936-2003) over literatuur schreef.
Uit de door Middag gemaakte selectie spreekt heel duidelijk de eigen kijk van Willem Wilmink op literatuur. Hij kiest zijn eigen ‘sterren’ en vist voor een belangrijk deel in voorbije literaire tijden (maar een romanticus pur sang is Willem Wilmink ook weer niet).
Handig literatuurboek
Handig literatuurboek is met veel kennis van zaken geschreven, maar Wilmink vermijdt vakjargon, hoewel hij behalve schrijver, dichter en liedjesschrijver ook wetenschapper was. Handig literatuurboek is een alternatieve literatuurgeschiedenis, waarin een liefhebber zijn ideeën uiteenzet (ook over zijn eigen werk), waarbij de ondertitel – ‘voor mensen met meer verstand dan opleiding’ – als een duidelijk statement opgevat kan worden. Aan mij was – even daargelaten dat ik een andere literaire smaak heb dan Wilmink had – Handig literatuurboek zeer besteed, maar ik kan me voorstellen dat zijn wetenschappelijke vakbroeders zijn manier van literatuurwetenschap bedrijven een beetje mager vonden.
Zo duidelijk zag ik dat voordat ik de biografie die Elsbeth Etty schreef gelezen had nog niet. Toen ik aan In de man zit nog een jongen begon, had ik geen scherp beeld van de persoon Willem Wilmink en ik kende maar een deel van zijn werk. Voor mij was Willem Wilmink toen nog vooral de schrijver van in het geheugen van meer dan één generatie gegrifte liedjes (en degene die een proefschrift schreef over werk van Hendrik de Vries), al was het me zeker niet ontgaan, dat hij op veel meer terreinen actief was.
Bange man
Het is een ontluisterend beeld dat Elsbeth Etty van Willem Wilmink schetst. Wilmink idealiseerde zijn kinderjaren, maar koesterde daarbij herinneringen die ver afstonden van de werkelijkheid. Die vertekende beelden vormden de basis voor de liedjes, gedichten en verhalen waarmee Willem Wilmink veel succes oogstte, maar de feitelijk veel minder rooskleurige kindertijd tekende zijn karakter zodanig dat Wilmink een moeilijke man werd. Tussen zijn binnenwereld en de omgeving – of dat nu zijn gezin, zijn universitaire werkkring of een schrijverscollectief betrof – waarin hij zich staande moest zien te houden, gaapte een grote kloof. Dat leidde tot spanningen en verongelijktheid, voortkomend uit gevoelens van miskenning en minderwaardigheid. Willem Wilmink was een ziekelijk, angstig kind – wat hij in de oorlog meemaakte was daar (onder andere) debet aan – dat zich een leven lang onveilig is blijven voelen, en zich maar aan weinig mensen zo kon hechten dat samenleven / -werken geen al te grote opgave was. Terwijl hij naar vriendschap (en meer) een mateloos verlangen had, waren er maar weinig mensen voor wie hij onvoorwaardelijk durfde te kiezen. Zijn tweede echtgenote was er één van, en met Harry Bannink en Herman Finkers was hij waarlijk bevriend.
Een (stampvoetende) jongen van elf
De rode draad in het leven van Willem Wilmink laat zich betrekkelijk eenvoudig aanwijzen, en Elsbeth Etty maakt in In de man zit nog een jongen aannemelijk dat het blijven hangen in de kindertijd zowel een zegen als een vloek was. Omdat Willem Wilmink in zekere zin altijd elf gebleven was, kon hij die onvergetelijke, lichte liedjes en gedichten schrijven. Zijn kinderlijke fantasie stond garant voor heldere taal en idem dito beelden.
Maar er huisde ook een stampvoetend jongetje in Willem Wilmink, dat om het minste of geringste kon ontploffen en van zijn volwassen alter ego een onbetrouwbare en afhankelijke kompaan maakte.
Talent, maar miskend
In de man zit nog een jongen is een gedegen studie naar een karakter en de invloed van dat karakter op het werk dat Wilmink deed. Wilmink heeft lang geprobeerd carrière te maken in de wetenschap en had ook graag naam gemaakt als autonoom dichter. Maar de nostalgie die hem niet vreemd was en het heimwee naar zijn kindertijd stonden die droom in de weg. De naar erkenning snakkende Wilmink legde zich uiteindelijk neer bij een leven als liedjesschrijver. Bevrijd van (wetenschappelijke) verplichtingen kreeg zijn schrijverschap vleugels.
Elsbeth Etty sprak veel mensen die Wilmink van heel nabij meemaakten, en getuigen waren van zijn wispelturige karakter. Zij geven aan waar de schoen wrong, maar uit hun verhalen spreekt ook bewondering voor het talent van Wilmink om in een mum van tijd een tekst te schrijven waarin alle woorden meteen op de goede plaats stonden.
Met mededogen getekend portret
In zekere zin was Willem Wilmink een anachronisme. Hij voelde zich literair thuis in een voorbije tijd – die zich onder andere manifesteert in een meer dan gemiddelde interesse in middeleeuwse kathedralen, maar ook tot uiting komt in het hertalen van teksten uit dezelfde tijd – en veel van de politieke en maatschappelijke veranderingen die zich tijdens zijn leven voltrokken gingen grotendeels aan hem voorbij. Ondanks dat sloeg hij vaak de spijker op zijn kop als het om het verwoorden van maatschappelijke thema’s en klein (of groot) menselijk leed betrof. Van zijn eigen leven literatuur maken, lukte hem echter niet. Al was dat leven – en waren zijn kinderen – de bron waaruit hij dagelijks taal en thema’s putte, als hij het er al te letterlijk over had, misten zijn verhalen glans.
Elsbeth Etty portretteert deze onmogelijke man met mededogen. Ze verhult niets, maar ze is er niet op uit om Willem Wilmink in een kwaad daglicht te stellen. Ze zet hem, zijn onvermogen en zijn talent in het chronologische perspectief van een leven dat zich grotendeels aan de regie van de lever leek te onttrekken (hoe anders was dat waar het zijn dood betreft: de bange man die Wilmink was, bereidde zijn dood tot in detail voor).
Zij baseert zich op teksten die iedereen kan kennen en op ongepubliceerd materiaal en verbindt teksten, analyses – al doet ze niet aan close reading, de discipline waar Wilmink naam mee maakte – en uit interviews verkregen informatie tot een hecht en samenhangende biografie waarin op wezenlijke literaire en levenskunstige kwesties een antwoord gegeven wordt.
Herlezen
Elsbeth Etty zette mijn beeld van Willem Wilmink op zijn kop. Zoals gezegd: ik kende vooral zijn werk, en daarvan maar een klein deel. Het beeld dat ik van hem in mijn hoofd had, was gebaseerd op liedjes en een Twents accent. Nu ik dankzij In de man zit nog een jongen. Willem Wilmink – de biografie weet waar hij in letterkundig opzicht voor stond, ga ik nog eens uitgebreid bladeren (en lezen) in Handig literatuurboek: voor mensen met meer verstand dan opleiding.
Met het oog op de Boekenweek begin ik met het hoofdstuk over Martinus Nijhoff.
In de man zit nog een jongen. Willem Wilmink – de biografie
Elsbeth Etty
Amsterdam : Nijgh & Van Ditmar, 2019
ISBN 978-90-388-0611-2
Handig literatuurboek: voor mensen met meer verstand dan opleiding
Willem Wilmink (red. Guus Middag)
Amsterdam : Nijgh & Van Ditmar, 2016
ISBN 978-90-388-0184-1
Leave a Reply