‘Waar zit ik naar te kijken?’, vraag ik me af tijdens de woordenstrijd die Bernard-Henri Lévy en Aleksandr Dugin tijdens het jubileumsymposium van het Nexus Instituut leveren. Dat symposium staat in het teken van De toverberg van Thomas Mann. Bernard-Henri Lévy en Aleksandr Dugin trappen het programma af. Zij verpersoonlijken de humanist en de jezuït – Settembrini en Naphta – die met hun tegengestelde wereldbeelden bijdragen aan de Bildung van Hans Castorp, om wie De toverberg draait.
Ik verwachtte vanwege de titel van het programmaonderdeel – ‘The Return of Settembrini and Naphta in the 21st Century’ – dat Lévy en Dugin vanuit hun eigen ideologie naar de wereld of naar een actuele kwestie zouden kijken. Hun ideologieën liggen mijlenver uit elkaar. Lévy komt uit het westen waar het individu vrij spel heeft, terwijl waar Dugin vandaan komt het individu ondergeschikt is aan de groep. Dat is ook wat Dugin aan het begin van wat dan nog een gesprek lijkt, benadrukt.
Op de bal of op de man?
Waar het precies fout ging, weet ik niet. Maar toen het fout ging, ging het wel meteen goed fout. Er vielen grote woorden. Onder het mom van: ik sta voor democratie, vrijheid, gelijkheid van vrouwen en mannen en secularisatie veroorloofde Lévy zich veel. Hij opende de aanval – Bernard-Henri Lévy sprak Aleksandr Dugin vanwege diens adviseurschap aan op de politiek van Putin, maar het klonk alsof hij zijn opponent persoonlijk verantwoordelijk houdt voor alle aanvallen op het vrije westen in de afgelopen honderd jaar – en Dugin kon aanvankelijk niet veel anders dan dekking zoeken. Hij probeerde de aanvallen van Lévy te pareren, maar greep uiteindelijk naar dezelfde wapens als zijn tegenstander: hij maakte verwijten aan het adres van de ander, laakte de denkers die hem voedden en gooide met modder.
BHL moet gedacht hebben dat hij een thuiswedstrijd speelde. Tijdens een Nexus-bijeenkomst in 2017 noemde hij Amsterdam een van de laatste plaatsen waar, dankzij Rob Riemen en het Nexus Instituut, op hoog niveau en vrij gedebatteerd kan worden over liberale waarden.
Maar waar ik een intellectuele uitwisseling van ideeën verwachtte, ontstond een ordinair duel waar met scherp geschoten werd.
Duel
Ook in De toverberg komt het tot een duel. Vijftig bladzijden voor het einde van de roman loopt de spanning over de vraag hoe de jeugd te onderwijzen hoog op. Dit keer is het Naphta die het hoogste woord voert. In een monoloog rekent hij zeer tegen de zin van Settembrini af met het Romantische vrijheidsbegrip:
‘(…) het is gebeurd met uw humaniteit, weest u daar maar zeker van – gebeurd en gedaan. Zij is reeds heden ten dage niet meer dan een relikwie uit de pruikentijd, een classicistisch lor, een geestelijk ennui, zouteloos en slaapverwekkend, en de nieuwe, onze revolutie, waarde heer, gordt zich aan om er korte metten mee te maken. Als wij in onze hoedanigheid van opvoeders twijfel zaaien, heel wat verregaander dan die schuchtere verlichtheid van jullie ooit heeft durven dromen, dan weten wij heel goed wat wij doen. Alleen uit de radicale scepsis, de morele chaos kan het absolute voortkomen, de heilige terreur, waar deze tijd behoefte aan heeft. Dit tot lering van u en rechtvaardiging van mij zelf. De rest is een ander chapiter. U hoort van mij.’
(vertaling: Pé Hawinkels)
De botsing tussen de twee culturen loopt uiteindelijk uit op een klassiek duel, met Hans Castorp als scheidsrechter en de twee getuigen van de woordenstrijd als secondanten. Als het eenmaal zover is, schiet Settembrini tot ongenoegen van Naphta in de lucht:
‘ “Lafaard!” schreeuwde Naphta, terwijl hij met deze uitbarsting in zoverre aan de menselijkheid tegemoet kwam, dat hij bekende dat er meer moed voor nodig is om te schieten dan om zich te laten schieten, hief zijn pistool op een manier die niets meer met vechten te maken had, en schoot zich door de kop.’
(vertaling: Pé Hawinkels)
Met scherp schieten
Lévy, die door moet gaan voor de evenknie van de humanist Settembrini, schiet met scherp. Hij heeft zijn jasje uitgedaan en de mouwen van zijn overhemd opgestroopt. Hij is voorbereid op een gevecht, en is ook van plan de confrontatie aan te gaan, blijkt uit het Facebookbericht dat hij voor aanvang van het programma plaatst:
‘Amsterdam. Alexander Dugin, one of the main inspirations behind Putin. Starting in a few minutes, what Nexus Institute calls « The debate of the century ». Too much honor. But it’s not everyday one comes face to face with a true fascist’
(op Twitter gebruikt hij een andere term:
Amsterdam. Aleksandr Dugin, one of main inspirations behind #Putin. Starting what Nexus Institute calls «debate of the century ». Too much honor. But it’s not everyday one comes face to face with a true enemy of democracy. (Sorry for previous tweet:automatic spelling corrector) pic.twitter.com/NLaisHMCJR
— Bernard-Henri Lévy (@BHL) September 21, 2019)
Kaarsrecht staat hij achter zijn spreekgestoelte. Tijdens de confrontatie maakt hij aantekeningen. Gooit zijn lichaam in de strijd. Priemt met pen en vinger richting Dugin, die veel minder slagvaardig oogt. Hij staat schijnbaar ontspannen, contraposto, achter het katheder, maar verkrampt naarmate de aanvallen serieuzer worden. Een geslagen hond is hij nog net niet, maar met zijn weerwoord slaagt hij er niet in om Lévy in te tomen.
Als het de bedoeling was om – zoals Thomas Mann dat in De toverberg doet door Settembrini en Naphta ten tonele te voeren (en later ook nog meneer Peeperkorn) – te laten zien dat een confrontatie met verschillende wereldbeelden van pedagogische waarde kan zijn, dan is die poging grandioos mislukt. Met het aanbieden van opties heeft ‘The Return of Settembrini and Naphta in the 21st Century’ niets te maken.
Maar als dat niet de bedoeling was, wat wilde(n) Rob Riemen (en/of de zijnen) dan met dit programmaonderdeel. Lévy en Dugin zijn vaste waarden in het ensemble van Europese denkers dat met enige regelmaat te gast is tijdens een bijeenkomst van Nexus.
Rechtvaardigt het feit dat in Europa weer een koude wind uit het oosten waait en waarden die vanzelfsprekend leken ter discussie staan als gevolg van (geo)politieke ontwikkelingen – Europa is weer terug bij af: het Europa van nu verkeert in dezelfde situatie als het Europa dat Thomas Mann beschrijft, en wat Naphta constateert, gaat ook nu weer op – dat Bernard-Henri Lévy en Aleksandr Dugin in juist de arena van het Nexus Instituut elkaar in de haren (te laten) vliegen?
Time-out
‘Hadden de drie buitenstaanders geen poging kunnen ondernemen om een verzoenende invloed uit te oefenen, om met een kwinkslag de spanning te breken, door een menselijke opmerking alles toch nog goed te laten aflopen? Ze ondernamen deze poging niet. De innerlijke omstandigheden beletten het hun.’
(vertaling: Pé Hawinkels)’
Bernard-Henri Lévy en Aleksandr Dugin vechten hun strijd uit zonder secondanten en zonder scheidsrechter. ‘The Return of Settembrini and Naphta in the 21st Century’ is het enige programmaonderdeel zonder moderator. Ook daar zal over nagedacht zijn. Maar het gevolg is wel dat bittere ernst de overhand krijgt en er ook voor het publiek geen ontsnappen aan is.
Ik ben niet de enige die zich steeds ongemakkelijker gaat voelen. Er wordt steeds minder enthousiast voor BHL geapplaudisseerd, in de rol van underdog gedwongen wint Dugin sympathie. Het gaat niet meer over goede of foute ideeën, maar over de manier waarop de twee hun gelijk proberen te halen.
Een time-out had waarschijnlijk geen wonderen gedaan, maar ingrijpen had de discussie wel een nieuwe impuls kunnen geven. Een scheidsrechter had de spelregels kunnen uitleggen en bewaken. Secondanten hadden Lévy en Dugin kunnen oplappen of van strategische aanwijzingen kunnen voorzien. Het publiek had even op adem kunnen komen en kunnen bepalen wat zijn rol in het geheel was.
En de winnaar is…
Echt pijnlijk wordt het als na een uur de lichten aangaan om duidelijk te maken dat het afgelopen is. Bernard-Henri Lévy laat zich het applaus welgevallen, Aleksandr Dugin blijft wat schuchter aan de zijkant staan. De heren geven elkaar geen hand. Zij verlaten de arena niet. De vrede wordt niet getekend.
Zij zetten hun strijd voort via de sociale media. Lévy (en met hem ‘La Règle du Jeu‘, de organisatie waar hij directeur van is) claimt de overwinning, en kondigt aan dat iedereen straks zelf kan oordelen:
The debate will be published. And everyone will be able to judge. For me, the most interesting was that Aleksandr Dugin was not so keen on defending #Putin, his aggression on #Crimea or his crazy narrative about historical relationship between #Russia and #Ukraine. pic.twitter.com/6UXEPiRCss
— Bernard-Henri Lévy (@BHL) September 21, 2019
Dugin reageert ook nu secundair, maar neemt ondanks dat geen blad voor de mond:
Eens te meer vraag ik me af: waar heb ik naar zitten kijken? Wat heeft Rob Riemen (en/of de zijnen) bewogen om The Magic Mountain Revisited: Cultivating the Human Spirit in Dispirited Times, het jubileumsymposium waarmee Nexus haar 25-jarig bestaan viert – staat nexus niet voor samenhang en verbinding – te openen met deze clash tussen culturen die uitliep op een persoonlijke confrontatie, terwijl er veel meer op het spel stond dan dat?
Leave a Reply