Een oude zeeman en zijn albatros

Drie keer in korte tijd kwam ik een oude zeeman en een albatros tegen in romans die ik las. Dat zij op enig moment op zouden duiken in Frankissstein / Frankusstein (2019) van Jeanette Winterson lag voor de hand. Frankissstein / Frankusstein speelt zich voor een deel af aan het meer van Genève waar tijdens de zomer van 1816 – een zomer die maar geen zomer wilde worden omdat er ver weg een vulkaan uitgebarsten was – een illuster literair gezelschap is neergestreken.

Er is veel tijd de doden en dat doen Lord Byron en zijn lijfarts John William Polidori, Percy Bysshe Shelley en zijn vrouw Mary Shelley pratend (over het mysterie dat leven heet) en schrijvend (Byron daagde het gezelschap uit een ‘spookverhaal’ te schrijven).
Frankenstein van Mary Shelley is het resultaat van die uitdaging, en Mary Shelley en (de totstandkoming van) haar roman spelen een belangrijke rol in Frankissstein / Frankusstein van Jeanette Winterson.

Mary Shelley en Samuel Taylor Coleridge

Mary Shelley was zeer onder de indruk van The Rime of the Ancient Mariner (1798), een gedicht dat zij Samuel Taylor Coleridge zelf had horen voorlezen. Coleridge was een graag geziene gast in huis van de ouders van Mary Shelley.
Ze citeert er in Frankenstein (1818) twee keer uit, maar verwijst er ook meerdere keren (in)direct en intertekstueel naar.

Daar refereert Jeanette Winterson in Frankissstein / Frankusstein aan. Ze laat Mary Shelley zeggen:

‘De dichter Coleridge kwam geregeld bij ons langs. Op een avond reciteerde hij zijn nieuwe gedicht “De ballade van de oude zeeman”. Het begint zo – wat herinner ik het me nog goed:

Het is een oude Zeeman, hij
brengt een van drie tot staan.
‘Bij je ruige baard en glinsterend oog,
waarom toch hou je mij aan?

Ik was achter de bank gekropen, een meisje nog, luisterde ademloos naar het verhaal dat de bruiloftsgast te horen kreeg en stelde me die afschuwelijke zeereis voor.’

(vertaling: Arthur Wevers, vertaling citaat Coleridge: W. Blok)

Victor Frankenstein en Robert Walton

Waarna ze – Mary Shelley – The Rime of the Ancient Mariner samenvat en een relatie legt tussen de thematiek van het gedicht en het onderwerp dat trending is tijdens de gesprekken die er aan het meer van Genève gevoerd worden: de dood, het leven en alles dat daar tussen ligt.

Mary Shelleys roman is net als Het lied van de oude zeeman een raamvertelling. De uitputting nabij – hij achtervolgt zijn ‘monster’ in de hoop de schade te beperken – wordt Victor Frankenstein opgepikt door de bemanning van een schip. De brieven die de kapitein van dat schip aan zijn zus schrijft, vormen het raam van de roman.

Jeanette Winterson laat deze kapitein Walton opduiken in Bedlam – Bethlem Royal Hospital, een gerenomeerd ‘gekkenhuis’ in Londen – waar een verwarde man naar hem gevraagd heeft die door Walton wordt geïdentificeerd als Victor Frankenstein.
Walton vertelt de dienstdoende psychiater wat hij weet over Frankenstein en zijn missie:

‘Mijn stuurman vroeg hem waarom hij zo ver het ijs op was gereisd in zo’n merkwaardig voertuig.
Onmiddellijk verscheen er een uitdrukking van diepe somberheid op zijn gelaat en hij antwoordde: Om iemand te zoeken die van mij weg is gevlucht.’

(vertaling: Arthur Wevers)

De woorden die Mary Shelley Frankenstein liet zeggen (over intertekstualiteit gesproken). Waarna de kapitein constateert:

‘Hij zegt het zowel wakend als slapend, zei kapitein Walton.
Hij is net als de oude zeeman met zijn albatros.’

(vertaling: Arthur Wevers)

Dorothea Tanning en Gustave Doré

De derde roman waarin ik de oude zeeman en zijn albatros tegenkwam was De kloof – een weekend (2004) van Dorothea Tanning.

‘Om haar nek hingen een verrekijker en een handcamera. De lange zwarte snuit van het toestel schommelde heen en weer op haar buik en deed hem denken aan de albatros van de oude zeeman, maar dan minder mooi’.

(vertaling: Annelies de hertogh en Els de Roon Hertoge)

In The Rime of the Ancient Mariner wordt de oude zeeman door de rest van de bemanning gestraft voor het doden van de albatros:

‘O God, de blikken die ik kreeg
van iedereen aan dek.
In plaats van ’t kruis hing d’albatros
mij loodzwaar om de nek.’

(vertaling: Rik van Steenbergen)

Meer nog dan door die woorden zal Dorothea Tanning geïnspireerd zijn door beelden van een om de hals van de zeeman bungelde albatros. En dat zouden dan heel goed de illustraties van Gustave Doré geweest kunnen zijn, want op een aantal van de houtgravures die hij bij de tekst van Samuel Taylor Coleridge maakte, is heel duidelijk te zien hoe de albatros om de nek van de oude zeeman hangt. Dat Dorothea Tanning behalve The Rime of the Ancient Mariner ook het werk van Gustave Doré kende staat buiten kijf: er hing een Doré in haar woonkamer.

Op de gravure waarop de bungelde albatros het beste te zien is, kijkt de oude zeeman naar de waterslangen die zilveren sporen in de zee achterlaten:

‘Beyond the shadow of the ship,
I watched the water-snakes:
They moved in tracks of shining white,
And when they reared, the elfish light
Fell off in hoary flakes.

Within the shadow of the ship
I watched their rich attire:
Blue, glossy green, and velvet black,
They coiled and swam; and every track
Was a flash of golden fire.’

Dorothea Tanning, die veel meer dan een schrijver een schilder was, liet zich zelf ook door die passage inspireren. Het olieverfschilderij dat ze op basis van twee strofen maakte, noemde ze Pour Gustave l’adoré (1974). Opvallende afwezigen: de oude zeeman en zijn albatros.