Recensie: Nieuwjaar – Juli Zeh

Déjà vu boven op een berg

Het begin van Nieuwjaar van Juli Zeh doet aan De renner van Tim Krabbé denken: een man op een fiets overdenkt zijn leven. Maar de man in Nieuwjaar is geen wielrenner, hij – Henning – is een echtgenoot en vader die op de eerste dag van het nieuwe jaar zijn gezin ontvlucht. ‘HET’ is hem aangevlogen, zoals ‘HET’ hem wel vaker aanvliegt. Henning heeft het gevoel dat hij voortdurend tekortschiet. Dat hij veel minder dan zijn vrouw Theresa in staat is om baan en gezin te combineren. Paniekaanvallen zijn dan zijn deel. Op Nieuwjaarsdag hoopt hij zo’n aanval voor te zijn. Hij springt, de dag na een Nieuwjaarsetentje waar zijn vrouw in zijn ogen te opzichtig flirtte met een Fransman die zijn vakantie ook op Lanzarote doorbrengt, onvoorbereid en zonder proviand op de fiets om de steile weg naar Femés te beklimmen.

Met veel moeite – en ondertussen dus recente gebeurtenissen en zijn leven overdenkend – bereikt hij de top, waar hij op zoek naar iets te eten en te drinken onderuit gaat in de tuin van een huis dat hij al een tijdje in het vizier had. Een huis waar hij eerder is geweest, blijkt als de vrouw des huizes hem als hij weer bij zijn positieven is rondleidt. Aangekomen bij een ondergrondse wateropslag weet hij dat zeker.

Wending

Waarna Henning zich herinnert hoe hij en zijn zusje Luna lang geleden in dat huis aan zichzelf overgeleverd waren, nadat hun ouders na een echtelijke ruzie spoorloos verdwenen.

Daar aan de rand van de waterput rekent de gedehydreerde Henning symbolisch af met het verleden en aanvaardt vervolgens de terugtocht naar het plakjeshuis in Playa Blanca om zich bij gezin te voegen. Zijn vrouw en kinderen hebben geen idee van de worsteling die Henning die daaraan voorafgaande uren heeft doorgemaakt.

Weer thuis in Duitsland confronteert Henning zijn moeder met het opgepopte verleden. Zij kan niet anders dan erkennen dat wat hij zich meent te herinneren ook daadwerkelijk gebeurd is. Haar bekentenis maakt dat Henning het heft weer een klein beetje in eigen handen kan nemen. De eerste die daarvan de gevolgen ondervindt, is zijn zus Luna voor wie hij zich verantwoordelijk is blijven voelen.

Millennial

Juli Zeh ‘hakt’ haar verhaal – dat een kop, een romp en een staart heeft en dat waar het de spanningsboog betreft het klimmen en dalen van de tocht van Henning volgt – in vijf delen van ongelijke lengte. Het eerste deel – de beklimming – en het derde deel – het terugkijken naar gebeurtenissen uit het verleden – ontlopen elkaar wat omvang betreft niet veel. De overige drie delen zijn aanmerkelijk korter.

Aanvankelijk lijkt Juli Zeh in Nieuwjaar vooral een kritisch beeld te schetsen van de hedendaagse maatschappij, waarin een wissel getrokken wordt op tweeverdieners en met name millennials nogal eens bezwijken onder de druk van eigen verwachtingen en maatschappelijke verantwoordelijkheden. Henning – het zijn niet alleen vrouwen die bezwijken onder de druk, maar Henning is wel een van de weinige mannelijke literaire millennials die ten onder dreigt te gaan – lijkt bedoeld als een prototype van die generatie, waarbij ‘HET’ opgevat kan worden als burn-out, de ziekte die misschien wel het beste het huidige tijdsgewricht karakteriseert.

Zorgzaam kind

In het derde deel van de roman neemt niet alleen het verhaal, maar ook de thematiek een andere wending. In een lange flashback ziet Henning voor zich wat zich in zijn prille jeugd afgespeeld heeft in het huis waar hij is aangespoeld. Heel indringend, gedetailleerd en met veel oog voor kinderlogica beschrijft Juli Zeh vanuit zijn perspectief hoe Henning en zijn zusje in de steek gelaten als gevolg van onverantwoordelijk gedrag van hun ouders een paar dagen aan hun lot overgelaten zijn en Henning gedaan heeft wat in zijn vermogen lag om voor zijn tweejarige zusje Luna te zorgen (waarbij hij hardnekkig vasthoudt aan het hem vertrouwde dagritme, maar van het vakantiehuis een zwijnenstal maakt, omdat het voor een kind van vijf alleen praktisch al onmogelijk is om een huishouden draaiend te houden).

Angst versus autonomie

Leek Henning aanvankelijk te bezwijken onder de maatschappelijke druk en verantwoordelijkheden, nu blijkt ook een in zijn kindertijd opgelopen trauma een reden te kunnen zijn voor zijn paniekaanvallen. Maar of het een of het ander daadwerkelijk zo is, laat Juli Zeh in het midden.
Zoals ze ook in het midden laat in hoeverre zijn opvoeding in het algemeen – Nieuwjaar bevat een paar pregnante voorbeelden: waar de ouders van Henning en Luna zich uitgesproken onverantwoordelijk gedragen, laten de ouders van Theresa zich kennen als uitermate afstandelijk – doorwerkt.

Angst en autonomie zijn onderwerpen die een belangrijke rol spelen in het oeuvre van Juli Zeh. Veel van haar personages moeten zich tot hun omgeving zien te verhouden, en allemaal worden ze geconfronteerd met de vraag waar zij als individuen hun bestaan(srecht) aan ontlenen. En nog specifieker of zij de vrijheid die zij in principe hebben wel aankunnen en optimaal weten te benutten. Dat geldt ook voor Henning. Hoewel hij optimistisch is, heeft hij nog een lange weg te gaan vanaf het moment dat hij aan het einde van Nieuwjaar tot het inzicht komt dat hij niet langer zijn zusters hoeder is. Het antwoord op de vraag of Henning daadwerkelijk in staat is af te rekenen met ‘HET’ valt echter buiten het bestek van Nieuwjaar.

Spanningsboog

Dat druist in tegen de opgebouwde spanningsboog; Na het bergop haperen komt de ontspanning nadat Henning – op het hoogste punt in de omgeving, dat samenvalt met het hoogtepunt van de roman – een verleden aan zich voorbij heeft zien trekken dat het zijne zou kunnen zijn. Daarna daalt hij min of meer freewheelend af naar het dorp om zich bij zijn vrouw en kinderen te voegen, die zich overigens van geen kwaad bewust zijn.
Terwijl het zware werk nog gedaan moet worden, boet Nieuwjaar vanaf dat moment in aan spanning. De waan waarin Juli Zeh haar lezers al die tijd gelaten heeft – met het afhechten van de losse eindjes blijkt hoe bedrieglijk het steeds geweest is om Hennings blik te volgen en te vertrouwen – wordt opgeheven. De discrepantie tussen Hennings versie van de werkelijkheid en de werkelijkheid opgeheven. Dat het bijna van het ene op het andere moment niet langer wringt,  wringt.

Nieuwjaar
Juli Zeh (vertaling: Annemarie Vlaming)
Amsterdam : ambo | anthos, 2019
ISBN 978-90-263-4641-5