Ruim baan voor het verleden
Frau Fast… Zo heette ze.
Een halve dag had haar naam op het puntje van mijn tong gelegen.
Frau Fast bestierde in de eerste helft van de jaren zeventig het pension in Oberammergau waar wij met het hele gezin twee weken verbleven. Terwijl het niet eens vakantie was. Als we beloofden ’s morgens huiswerk te maken, mochten we zomaar mee naar het zuiden van Duitsland waar mijn vader voor zijn werk moest zijn.
De vorige keer dat ik haar naam nodig had – alweer jaren geleden – kostte het me geen enkele moeite om me die te herinneren. Nu dus wel, maar dat zegt waarschijnlijk niets.
Pelgrimage
Ik moest aan Frau Fast denken door Frau Rainer uit Nesselwang. Bij haar laat Koos van Zomeren in Omstandigheden – of is het toch Omstandig heden? – Ronald Walraven en zijn dochter Debby onderdak vinden tijdens een sentimental journey. Dat is op bladzijde 76.
Er is dan al een heel vakantieverleden opgerakeld, en als lezer begin ik me inmiddels af te vragen in hoeverre die gedeelde herinneringen geen wishful thinking zijn. Ergens klopt er iets niet aan dat samenzijn tussen vader en dochter.
Omstandigheden / Omstandig heden vraagt mijn volle aandacht en toch ga ook ik in gedachten terug in de tijd. Dat begon al op bladzijde 9 toen het over Füssen ging. Daar was ik ook in dat witte voorjaar waarin ik ontdekte dat het niet per se koud is als er sneeuw ligt.
De balans opmaken
Ronald Walraven zweert bij ouderwetse wegenkaarten. Op de ‘RV 805, Allgemeine Straßenkarte Deutschland, 5 Bayern (1:300 000)’ zoekt hij naar de plek waar de Lech en de Wertach in elkaar opgaan. Hij komt uit in Augsburg – waarop ik aan de gelijknamige Puppenkiste moet denken en aan die marionetten met hun merkwaardige manier van gaan – waar hij met de kaart in de hand daadwerkelijk een poging onderneemt om dat specifieke punt te bereiken.
Hoe onmogelijk het soms is om in bebouwd gebied de loop van een rivier(tje) te volgen, weet ik uit eigen ervaring. Maar dat was in een ander land. En veel later. Wandelen is voor je het weet een hele onderneming.
Er is heel wat waar Ronald Walraven mee in het reine moet zien te komen. Een dode dochter (Ach Debbie). Een uit beeld verdwenen zoon (Beste Leo,). Bovendien is Walraven inmiddels een oude man. Het is tijd om de balans van het leven op te maken. Er zijn constanten: de bergen en het wandelen – langs de Lech begon het, langs de Wertach wandelde hij voor het laatst; honden – na Mick, Dylan en Marley ontfermen Walraven en zijn vrouw zich over Elmo, een jonge hond met een groot hart – en de literatuur – Omstandigheden / Omstandig heden zit vol overdenkingen naar aanleiding van boeken die Walraven gelezen heeft, maar voor wie zijn klassieken kent ook vol verwijzingen en citaten. Walraven is niet voor niets boekverkoper in ruste.
Hooiberg
Het zijn ook constanten in het werk van Koos van Zomeren. Bladerend in Hooiberg: louter onvergetelijke bijzaken dat twee jaar geleden verscheen kom ik een Elmo tegen:
‘Hooiberg zelf heeft ook een broer en deze broer heeft net als hij een jonge hond, een collie. Hij zegt Elmo, waar is Emma, ga het vrouwtje eens zoeken. De hond kijk gealarmeerd rond. Dan gaat hij naar de dichtstbijzijnde beuk en daar loopt hij omheen. Broer: Emma gaat af en toe achter een boom staan. Hooiberg: Maar ik zag ‘m ook even omhoogkijken. Broer: Emma kan natuurlijk ook een eekhoorntje zijn.’
En ook het gele en het oranje balletje maken in Hooiberg hun opwachting:
‘Het gele balletje was er dus altijd al, de jonge hond was er gek mee, zijn onvermoeibare prooi. Intussen is er een oranje balletje bij gekomen, zelfde formaat, maar, toegegeven, ander materiaal. Zeg je nu: waar is de bal, ga de bal eens halen, dan gaat hij op zoek naar het gele balletje. Wanneer je hem als alternatief het oranje balletje voorhoudt, kijkt hij je aan met een mengeling van ongeloof en verontwaardiging. Ja, zo kun je alles wel een bal noemen!’
Hooiberg: louter onvergetelijke bijzaken is een helemaal niet zo willekeurige verzameling ‘stukjes’ – columns, best wel korte verhalen en observaties op poëtische wijze genoteerd – een genre waar Koos van Zomeren ook heel goed in is. Er zit heel veel in dat het schrijven van Koos van Zomeren typeert: de thematiek en de wijze waarop. Maar in Hooiberg overheerst de lichte toets. Al ligt ook in dit boek een dood op de loer.
De eer van de familie redden
In het eerste deel van Omstandigheden /Omstandig heden gaat het er nog relatief harmonieus aan toe. Ronald Walraven reconstrueert het gezinsleven in de periode dat het gezin nog intact was. Walraven bevindt zich op bekend terrein, het ongemak en de ongemakkelijkheden zijn overkomelijk. Walraven kan doen alsof hij alles onder controle heeft.
In het tweede deel – een lange brief aan zijn zoon Leo – voelt Ronald Walraven zich gedwongen te reageren op wat zijn zoon in een interview over het gezin waarin hij is opgegroeid vertelt. Aan een schijnbaar traumatische gebeurtenis uit het verleden hangt de zoon, inmiddels een gevierd schilder, de thematiek van zijn oeuvre op.
Ronald Walraven gaat de strijd aan. Verwijt zijn zoon, en vooral zijn schoondochter, veel. Neemt het op voor degenen die zich zelf niet kunnen verweren. Maar naarmate hij langer ‘tiert’, neemt hij zijn zoon ook in vertrouwen. Laat zien dat hij kwetsbaar is. Hij heeft na tien jaar ook minder te verliezen.
Omstandigheden
Hoe veel leven er ook in Omstandigheden / Omstandig heden zit, het is een roman die uiteindelijk om de eindigheid van dat leven gaat. Aftakelen, afscheid nemen, rouwen, schoon schip maken. En tot de conclusie komen dat de mens anders dan ‘de natuur’ daar een harde dobber aan heeft, want:
‘Hier en daar een tak van een beuk die is afgebroken toen de sappen weer begonnen te stromen. Verschroeide bosbes. Littekens kun je het welbeschouwd niet noemen. Nee, je kunt niet zeggen dat de natuur zich herstelt van haar verwondingen – ze kent geen verwondingen, de natuur kent uitsluitend omstandigheden; de natuur doet wat zij altijd en in elke situatie doet, ze functioneert. Dat is alles.’
Het is de mens en dus ook Ronald Walraven niet gegeven om te doen alsof en pijnlijke kwesties voor lief te nemen.
‘Het is voorbij, dat besef ik maar al te vaak. Maar het zou niet voorbij zijn als het er niet was geweest, en als het er geweest is moet het ergens gebleven zijn, en als het ergens gebleven is moet ik het kunnen vinden. In de tussentijd moet ik maar zien te leven zoals een boom leeft: er zijn geen verwondingen, er zijn alleen maar omstandigheden.’
Verwondingen
Herinneren – ook een thema dat regelmatig terugkeert bij Koos van Zomeren – is een noodzakelijk kwaad voor wie de balans opmaakt. Maar herinneren is ook een proces dat de loop van het heden voortdurend onderbreekt en daarmee ook beïnvloedt – zoals ook mijn herinnering aan Frau Fast ongetwijfeld van invloed is geweest op de manier waarop ik gelezen heb wat er in Omstandigheden /Omstandig heden geschreven staat.
Natuurlijk herinnert Ronald Walraven zich het verleden selectief, zoals zich ook in het hoofd van zijn zoon beelden hebben vastgezet die niet per se overeen hoeven te stemmen met de werkelijkheid. Dat maakt ook dat het verleden zo’n wankel bouwwerk is.
Waar de geest van Ronald Walraven zich ondanks de omstandigheden relatief lenig door de tijd lijkt te bewegen – dat zijn herinneringen niet naadloos op elkaar aansluiten is wezenlijk en maakt Omstandigheden /Omstandig heden spannend – leeft zijn vrouw Anna volgens hem
‘in het heden. (…) En een beetje in de toekomst.’
Daar is zijn dochter Debbie het niet mee eens:
‘Anna,’ zei Debbie gedecideerd, ‘wil zich niet herinneren wat ze zich herinnert. Jullie hebben het voor haar bedorven.’
‘Leo,’ zei ik.
‘En jij,’ zei Debbie.
‘En ik ook,’ moest ik toegeven. Om er na enig nadenken aan toe te voegen: ‘Maar ik bén er nog, ik heb nog altijd de kans om iets goed te maken.’
Dat laat Koos van Zomeren zijn personages op bladzijde 25 zeggen, dus de lezer is vanaf dat moment een gewaarschuwd mens.
Omstandig heden
Ronald Walraven is geen man van stippen op een horizon: hij hecht waarde aan punten op zijn wegen- en wandelkaarten. Die bewijzen dat hij ergens geweest is, dat een missie geslaagd is. In het eerste deel van Omstandigheden / Omstandig heden gaat het om het zetten van zo’n letterlijke punt. De exercitie in het tweede deel begint minstens net zo doelgericht, maar gaandeweg komt Ronald Walraven tot het besef dat zijn bedoelingen altijd verkeerd uitgelegd kunnen worden. Dat hij uiteindelijk alleen zichzelf verantwoording schuldig is.
Hij laat het leven nog een keer de revue passeren. De dagelijkse beslommeringen, de actualiteit, zijn verdiensten (zo die er zijn), opvattingen en inzichten, momenten die voor een traantje zorgden. En net als je denkt dat Ronald Walraven denkt het dat goed geweest is, dient zich weer een hond aan. Want hoewel Ronald Walraven zich al schrijvend een weg baant door het verleden, is er steeds opnieuw zijn vrouw die hem aan het heden (en de toekomst) herinnert.
De ‘louter onvergetelijke bijzaken’ die Koos van Zomeren klein en fijn als miniaturen optekent in/als Hooiberg en de grotere verhalen die Van Zomeren in zijn roman vertelt, tonen hoe aandachtig hij te werk gaat tijdens het kijken, het kiezen en het noteren. Hoe consequent (en) veelzijdig de schrijver Koos van Zomeren is.
Omstandigheden
Koos van Zomeren
Amsterdam : Arbeiderspers, 2020
ISBN 978-90-295-4122-0
Hooiberg: louter onvergetelijke bijzaken
Koos van Zomeren
Amsterdam : Arbeiderspers, 2018
ISBN 978-90-295-2912-9
Leave a Reply