Ondertussen in Downing Street 10
Met De gedaanteverwisseling / De metamorfose van Franz Kafka heeft De kakkerlak van Ian McEwan eigenlijk niet zo heel veel te maken. Weliswaar lijkt de eerste zin
‘Die ochtend, toen de slimme maar zeker niet begaafde Jim Sams ontwaakte uit zijn onrustige dromen, merkte hij dat hij in een reusachtig wezen was veranderd’
(vertaling: Rien Verhoef)
op de eerste zin uit Die Verwandlung:
‘Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt’
maar eigenlijk houdt daar elke vergelijking op. Bijna elke vergelijking, want ook Ian McEwan is afhankelijk van de bereidwilligheid van zijn lezers om via die eerste zin in een verhaal te stappen dat refereert aan een realiteit, maar zelf niet per se realistisch is (de Nederlandse uitgave bevat nog een verwijzing naar – een vroege uitgave van – Die Verwandlung, namelijk het omslag)
Retournisme
Jim Sams blijkt niet de enige kakkerlak in het verhaal. Bijna zijn hele kabinet – Jim Sams is minister-president van het Verenigd Koninkrijk – blijkt uit kakkerlakken te bestaan. Dat kabinet staat voor een grote opgave: de introductie van het retournisme (‘reversialism’), een economisch principe waardoor de hele samenleving op zijn kop zal komen te staan. In grote lijnen komt het er in het retournisme op neer op het omkeren van de geldstroom: waar vroeger geld verdiend werd, moet nu betaald worden en andersom. Je moet dus betalen om ergens te mogen werken, maar krijgt geld toe als je boodschappen doet.
Sams heeft zich voorgenomen om dit nieuwe stelsel kost wat kost in te voeren, ook als omliggende landen vast blijven houden aan de traditionele economie. Inhoudelijke argumenten heeft hij niet. ‘Daarom’, vindt hij voldoende, als hem naar het waarom van de eigenzinnige ommezwaai gevraagd wordt.
De verhoudingen met diverse bevriende mogendheden komen door de ingrijpende plannen die ook de nodige infrastructurele aanpassingen vergen onder druk te staan. Onschuldige incidenten worden uitvergroot met alle gevolgen van dien. Europese verhoudingen komen op scherp te staan.
Sams is rücksichtslos waar het zijn tegenstanders betreft. Hij schrikt er niet voor terug om hen ten val te brengen. In Archie Tupper, de president van de Verenigde Staten van Amerika, vermoedt hij een mede-kakkerlak.
Satire
Natuurlijk gaat De kakkerlak over Brexit. Het is geen geheim dat Ian McEwan geen heil ziet in het uittreden van Groot-Brittannië uit de Europese Unie en dat hij not amused is over de wijze waarop de door populistische politici beïnvloede besluitvorming over deze heikele kwestie tot stand is gekomen. Hij heeft zich daar meer dan eens publiekelijk, maar ook al eerder literair, over uitgesproken.
Het onderwerp liet hem niet los, en in between verplichtingen begon hij aan een kort verhaal dat uiteindelijke de satirische novelle De kakkerlak werd. Niet De gedaanteverwisseling / De metamorfose van Franz Kafka was daarbij zijn belangrijkste inspiratiebron, maar A Modest Proposal: For preventing the Children of Poor People From being a Burthen to Their Parents or Country, and For making them Beneficial to the Publick van Jonathan Swift. In dit essay uit 1729 wordt in alle ironische ernst en uitvoerig beargumenteerd een gruwelijk voorstel gepresenteerd om de omstandigheden van de arme (Ierse) bevolking te verbeteren, waarbij ook de rijken profiteren: ‘A young healthy child well nursed, is, at a year old, a most delicious nourishing and wholesome food, whether stewed, roasted, baked, or boiled; and I make no doubt that it will equally serve in a fricassee, or a ragout.’
In zijn nawoord zegt Ian McEwan over de keuzes die hij maakte:
‘Met de Brexit kreeg de geest van onze politiek iets lelijks en wezensvreemds en het leek mij redelijk om op het idee te komen van de meest verachtelijke levensvorm, de kakkerlak. Bij elke poging een gedaanteverwisseling tussen mens en insect te verbeelden komen we uit bij Kafka’s Die Verwandlung, maar na de vereiste buiging van erkenning wendde ik me tot Swift. De opdracht was steeds een politiek-economisch project te bedenken dat aan de zelfvernietigende onzinnigheid van de Brexit zou kunnen tippen. Ik weet niet zeker of dit me met mijn lachwekkende verzinsel van het retournisme is gelukt. Gelet op de omvang van het nationale project en de vermoedelijke invloed die het nog minstens een generatie op ons zal hebben, kan misschien ook wel niets de schaal van deze waanzin evenaren.’
(vertaling: Rien Verhoef)
Order, order
De theorie van het retournisme is niet het meest tot de verbeelding sprekende in De kakkerlak, al wordt aan de hand van dat principe wel duidelijk dat dat in het huidige tijdgewricht zelfs landen geen eilanden zijn en dat onafhankelijk van elkaar opereren geen optie meer is. Ook daarom is Brexit volgens Ian McEwan zo’n onzinnig idee.
Geslaagder is McEwans weergave van het politieke bedrijf waaruit de bereidheid van politici spreekt om blind voor de gevolgen tot het uiterste te gaan om hun idealen na te jagen. Het helpt dat een deel van die politici herkenbaar in beeld komt (ook voor Nederlandse lezers). En voor wie niet precies weet wie wie is, maar sowieso geen hoge pet op heeft van de politiek, blijft er genoeg te genieten of te kniezen over.
Onbeantwoord blijft de vraag waarom in De kakkerlak sprake moet zijn van een gedaanteverwisseling à al Kafka. Waarom er een horde kakkerlakken ‘ingevlogen’ wordt om het karwei te klaren. Kakkerlakken die na afloop met net zoveel gevaar voor eigen leven als op de heenweg van Downing Street 10 weer terugkeren naar hun krochten in het Paleis van Westminster.
De overwinningsspeech aan het eind van De kakkerlak werpt enig licht op de zaak: de kakkerlakken hebben een eigen agenda. Zij hadden een appeltje te schillen met ‘de mens’. Maar die eigen agenda leidt af van en ondergraaft het idee dat het de politici zijn die er verderfelijke ideeën op na houden. Dat zij de kakkerlakken, de verachtelijken zijn, en dat doet afbreuk aan wat Ian McEwan met zijn satirische novelle aan de kaak wilde stellen.
De kakkerlak
Ian McEwan (vertaling: Rien Verhoef)
Amsterdam : De Harmonie, 2020
ISBN 978-94-6336-097-5
Leave a Reply