Schuilhuizen

Dat Anne Frank op de Prinsengracht in Amsterdam woonde – nou ja woonde, ze zat ondergedoken in het achterhuis van nummer 263 – weet zo ongeveer de halve wereld. Dat ze, voordat het gezin daar noodgedwongen zijn intrek nam, aan het Merwedeplein woonde, weten waarschijnlijk veel minder mensen. In het huis aan het Merwedeplein begon Anne Frank te schrijven in het dagboek dat ze op 12 juni 1942 voor haar dertiende verjaardag kreeg. Ruim drie weken later – op 6 juli 1942 – ‘verhuisde’ ze. Toen ze op 4 augustus 1944 gearresteerd werd, had het achterhuis haar 761 dagen onderdak geboden.

Elders in de stad – amper drie kilometer van het achterhuis vandaan, ongeveer halverwege het Merwedeplein – begon Etty Hillesum op 9 maart 1941 in haar huis aan de Gabriël Metsustraat waar ze sinds 1937 woonde, als zij uit het raam keek kon zij zien wat er op het Museumplein gebeurde, aan haar dagboek.
Etty Hillesum dook ondanks de aanbiedingen die ze kreeg niet onder. Ze wilde iets doen voor mensen die net als zij door het lot geslagen werden. Een baantje bij de Joodsche Raad maakte dat zij een jaar lang kon ‘pendelen’ tussen Westerbork en Amsterdam. Tot op 5 juli 1943 een einde kwam aan de bijzondere status voor de medewerkers van de Joodsche Raad, afdeling Westerbork. In september werd Etty Hillesum vanuit Westerbork gedeporteerd naar Auschwitz.

Anne Frank en Etty Hillesum overleefden de oorlog niet. Anne (geboren in 1929) stierf in 1945 in Bergen-Belsen, Etty (geboren in 1914) in 1943 in Auschwitz. Het Achterhuis: dagboekbrieven 12 juni 1942 – 1 augustus 1944 verscheen in 1947. Het verstoorde leven: dagboek van Etty Hillesum, 1941-1943 in 1981.

De huizen waar de dagboeken geschreven werden, staan er nog. In het huis aan de Prinsengracht ben ik een paar keer geweest. Van de eerste keer weet ik nog dat ik moest wachten in een lange rij en Amerikaanse pubers achter mij zich ongeduldig en verveeld afvroegen: ‘what are we standing in line for’. De keer daarna koos ik een rustiger moment en zat ik bijna een uur in Anne’s kamertje zonder een andere bezoeker te zien of te horen.
Dwalend door de Rivierenbuurt terwijl ik – niet voor het eerst – mijn gedachten liet gaan over de erfenis van Anne Frank, stond ik heel bewust stil voor de deur van het huis aan het Merwedeplein – ‘het andere huis van de familie Frank’, waar sinds 26 februari 2015 vier Stolpersteine liggen.
Aan het huis in de Gabriël Metsustraat liep ik vaak voorbij voordat ik me realiseerde dat dat de precieze plek was, terwijl ik wel wist ik wel dat het ‘hier ergens’ moest zijn. Blijkbaar was dat genoeg.

Het (achter)huis aan de Prinsengracht is sinds 3 mei 1960 het Anne Frank Huis, maar het had niet veel gescheeld of het was vrij snel na de bevrijding gesloopt. Pas halverwege de jaren vijftig wordt het definitief van de ondergang gered en gerestaureerd.
In het huis aan het Merwedeplein kunnen sinds 2005 schrijvers en journalisten werken die in hun eigen land niet vrij hun mening mogen uiten.
Het huis in de Gabriël Metsustraat is gekocht door een projectontwikkelaar die grootste plannen heeft. Daarvoor moeten monumentale panden, waaronder het voormalige woonhuis van Etty Hillesum wijken. Een spoedprocedure moet van het huis en de aanpalende panden gemeentelijke monumenten maken. Slopen is dan geen optie meer.

Prinsengracht 263, Merwedeplein 37/II en Gabriël Metsustraat 6, het zijn huizen met een oorlogsverleden. Ik vraag wel eens af wat die huizen weten. Wat zij zich herinneren. Hoe zij de bezetting beleefd hebben. Als huizen een ziel hebben, kan de oorlog niet ongemerkt aan hun deur voorbij gegaan zijn. Zij moeten iets gemerkt hebben. Ook dat binnen hun muren de spanningen opliepen, er wie weet wel duizend doden gestorven werden, maar ook dat er hoop bleef gloren.
Wat deden die huizen die, met uitzondering van het huis aan het Merwedeplein, al een oorlog meegemaakt hadden om hun bewoners te beschermen. En … hebben die bewoners, die vooral bezig waren met overleven, de hulp die zij kregen van hun huizen gevoeld en op waarde geschat …

Deze column stond op 2 mei in Bazarow Magazine.