‘De schrijver’ van Pierre Jaquet-Droz: schrijven op de automatische piloot

still uit ‘The Writer: automaton’

Met een stapel net verschenen boeken binnen handbereik is de verleiding groot om net zoals dat in boekwinkels gaat wat al wat ouder is in de kast te zetten en voorlopig ongelezen te laten. Toen ik vorige week huishield en drastisch aan het reorganiseren sloeg, kwam ik Goud uit stro: het menselijk lichaam als avontuur van Bianca Stigter tegen. Essays die nu eens letterlijk over het lichaam gaan, maar vaker over de verbeelding ervan in boek en film. Niet nieuw en vergeleken met latere bundels – De ontsproten Picasso en Per ongeluk expres  – minder bekend.

In 1 + 1 = 2 is E = MC² schrijft Bianca Stigter over poppen, cyborgs, robots en andere kunstmensen, precies zoals de ondertitel van het essay belooft. In haar beknopte cultuurgeschiedenis beperkt ze zich niet tot sciencefiction en robotica. Ze behandelt het hele brede scala van menselijke machines citeert zelfs een artikel van Heinrich von Kleist uit 1810 – Künstliche Menschen verschenen in het Berliner Abendblatt van 12 december. In dat artikel laat Von Kleist een balletdanser aan het woord die vindt dat marionetten mooier dansen dan mensen vanwege het ontbreken van bewustzijn, waardoor ze volledig samenvallen met de bewegingen die ze maken. Zo heb ik het nog nooit bekeken.

Toen ik het essay van Bianca Stigter las moest ik denken aan nog oudere mechanische mensen: de achttiende-eeuwse automata met de voor hun tijd hun ingenieuze techniek.

Zoals dat gaat als je een vol overtuiging gekocht maar toch nog niet gelezen boek dat het nu niet meer hoeft te hebben van de actualiteit openslaat, ik dwaalde nog verder af van de tijd. Ik ging op zoek naar bewegend beeld van de schrijvende clown die ik me herinnerde van een museumbezoek in York. En zoals dat gaat als je iets zoekt: je vindt iets anders. Ik vond De schrijver, gemaakt in 1774 door de Zwitserse horlogemaker Pierre Jaquet-Droz.

De schrijver wees mij de weg terug naar het essay van Bianca Stigter. Deze uit zesduizend onderdelen bestaande automatische schrijver inspireerde Martin Scorsese. Hugo, naar wie zijn film Hugo genoemd is, is geïnspireerd op dit precisiewerk van Pierre Jaquet-Droz. Die film wordt in 1 + 1 = 2 is E = MC² dan wel niet genoemd, maar dat is omdat hij van recenter datum is dan dat essay.

Overigens: de firma Jaquet-Droz maakt nog steeds horloges. In 2018 vierde het bedrijf de 280e verjaardag met een nieuwe automaton: De dichter.

Zeven jaar geleden voor De contrabas geschreven. Geactualiseerd (toevoeging: De dichter)