Hoe mooi moet het zijn om in de nalatenschap van een gewaardeerd schrijver werk aan te treffen waar de wereld nog geen weet van heeft. En hoe groot vervolgens de verantwoordelijkheid van erfgenamen en/of executeurs-testamentair om het juiste te beslissen. Om belangen tegen elkaar af te wegen en niet onder de druk te bezwijken als dat werk niet is wat je er op basis van het oeuvre van een auteur zou mogen verwachten. Want het is vast verleidelijk om lezers te plezieren en daar zelf eventueel ook nog financieel wijzer van te worden.
Franz Kafka en Max Brod
Misschien wel het bekendste voorbeeld in de literatuur als om het lot van nagelaten werk gaat, is het oeuvre van Franz Kafka. Als Max Brod – die bevriend was met de schrijver en zijn werk bovendien bewonderde – gehoor had gegeven aan de wens van Franz Kafka en diens nagelaten geschriften ongelezen had verbrand zou de wereldliteratuur het zonder een aantal toptitels – waaronder Het proces en Het slot/Het kasteel – moeten stellen.
Maar Max Brod ging ook met het werk van Franz Kafka op de loop. Hij ‘zag het als zijn taak het werk van zijn vriend te redigeren, wat behalve het selecteren van in zijn ogen geschikte teksten inhield dat hij een eigen volgorde koos en de teksten onder andere wat interpunctie betreft normaliseerde’, schrijft Willem van Toorn in het nawoord bij het door hem Brief aan mijn vader en ander proza uit de nalatenschap (2019), waarin de ingrepen van Max Brod grotendeels tenietgedaan worden.
Later, en ook in Brief aan mijn vader en ander proza uit de nalatenschap, worden die ingrepen gecorrigeerd. Weliswaar gaat het in het geval van Brief aan mijn vader en ander proza uit de nalatenschap nog steeds om een keuze uit het nagelaten werk, maar door de volgorde van ontstaan en de oorspronkelijke interpunctie te respecteren, en van een aantal verhalen verschillende versies op te nemen, krijgt de lezer zicht op de ontwikkeling van het schrijverschap van Franz Kafka.
Armando
Vergeleken met Franz Kafka maakte Armando het zijn nabestaanden en uitgever relatief makkelijk: hij zorgde dat er een map met te publiceren verhalen en gedichten klaarlag. Een titel voor de postume bundel had hij ook al bedacht. Die moest Toch gaan heten. Toch namen de bezorgers – Tilly Hermans en Alice Toledo – niet alles wat er in die map zat klakkeloos over. Toch bevat veertig gedichten en dertien verhalen. Van de gedichten waren alleen de eerste zeventien door Armando uitgetikt. ‘Van de overige gedichten en van de verhalen bestond alleen een handgeschreven, vaak veelvuldig gewijzigde versie.
Wij hebben de handschriften uitgetikt en met elkaar de tekst gereconstrueerd; in vier gevallen bestond zoveel twijfel over wat de juiste lezing moest zijn dat we besloten die gedichten niet op te nemen.’
Toch: nagelaten werk verscheen precies een jaar nadat in Berlijn afscheid werd genomen van Armando.
In Toch: nagelaten werk gebruikt Armando beelden die ik uit eerder werk ken. Zonder in herhalingen te vervallen, hij is even onheilspellend als altijd. Onheilspellend, en tegelijk geruststellend. Dankzij het bos en de bomen. Ondanks de modder en de laarzen.
Françoise Sagan
Vijftien jaar na de dood van Françoise Sagan verscheen vorig jaar Les quatre coins du coeur, inmiddels in het Nederlands verschenen als De hoeken van het hart. Een roman die qua thematiek en setting niet misstaat in het oeuvre van Françoise Sagan, maar in de huidige vorm wel de scherpte en het vileine mist dat in elk geval een deel van het werk van Françoise Sagan kenmerkt. De hoeken van het hart is niet af. Toch besloot haar zoon Denis Westhoff dat kenners en liefhebbers van het werk van zijn moeder moesten kunnen beschikken over De hoeken van het hart.
Dat het om een roman ging, had Denis Westhoff aanvankelijk niet door toen hij de tekst in de nalatenschap aantrof. ‘Achteraf bezien ben ik toch enorm achteloos omgesprongen met deze tekst, die me, ook al was hij onvoltooid, had verbluft door de uitgesproken “saganeske” schrijfstijl – het soms schaamteloze karakter, de barokke toon en het onwaarschijnlijke van sommige verwikkelingen – en ik moest dus behoorlijk nonchalant zijn om er zo weinig aandacht aan te schenken en De hoeken van het hart zo lang onder in een la te laten liggen. Maar ik had het idee dat de tekst zo onaf was dat het onverstandig leek hem door iemand te laten lezen die ik niet volledig vertrouwde’’, schrijft hij in het voorwoord (vertaling: Saskia Taggenbrock en Martine Woudt)
Denis Westhoff
Het lijkt er op dat Denis Westhoff uiteindelijk niet opgewassen was tegen druk van buitenaf: ‘Ik kreeg van verschillende kanten te horen dat ik de enige was die dit boek zou kunnen herschrijven, en dat deze roman absoluut gepubliceerd moest worden, in welke staat dan ook, omdat hij een weliswaar onvolmaakt, maar toch essentieel onderdeel aan het oeuvre toevoegde.’
Maar wat hij niet zegt, is dat hij geld nodig had. Met het accepteren van de erfenis van zijn moeder, werd hij ook opgezadeld met een enorme schuld. Er was hem dus ook in financiële zin veel aan gelegen het werk van zijn moeder leverbaar te houden en nagelaten werk te publiceren.
Herschrijven deed hij uiteindelijk niet. Hij redigeerde de roman in wording: hij bracht correcties aan een schoof met passages, en voilá: ‘Vijfenzestig jaar na Bonjour tristesse en na tien jaar gekweld te hebben liggen sluimeren, wordt haar laatste, onvoltooide roman De hoeken van het hart eindelijk in zijn meest kenmerkende, oorspronkelijke en voor de lezers noodzakelijke staat gepubliceerd.’
Het is alsof Denis Westhoff zichzelf moet overtuigen, zo vaak benadrukt hij dat De hoeken van het hart gepubliceerd moest worden.
De hoeken van het hart: geannoteerde versie
Wat had ik de tekst graag gezien in de staat waarin Denis Westhoff hem aantrof – ‘De getypte tekst was zo vaak gekopieerd dat de letters niet meer goed leesbaar waren. Er stonden slordige doorhalingen, aantekeningen en correcties in, waarvan ik niet wist wie die aangebracht had (…)’ – en wat had ik graag meer geweten over de datering van die tekst. Misschien had iemand – een onafhankelijk deskundige – zijn of haar gedachten kunnen laten gaan over vragen als: waarom deze roman onvoltooid? Hoe verhoudt De hoeken van het hart zich tot ander werk van Françoise Sagan? Waar wijkt de met het oog op een eventuele filmbewerking herschreven versie of van het origineel? Waarom verscheen De hoeken van het hart niet bij de uitgever die bereid was vijftien titels van Françoise Sagan opnieuw uit te geven?
Ik had kortom een geannoteerde uitgave geprefereerd boven een tekst waarvan ik niet kan beoordelen waar en in welke mate de bezorger ingegrepen heeft in de oorspronkelijke tekst.
Brief aan mijn vader en ander proza uit de nalatenschap
Franz Kafka (vertaald door Willem van Toorn)
Amsterdam : Athenaeum – Van Gennep & Polak, 2019
ISBN 978-90-253-0849-0
Toch: nagelaten werk
Armando
Amsterdam : AtlasContact, 2019
ISBN 978-90-254-5689-4
De hoeken van het hart
Françoise Sagan (vertaald door Saskia Taggenbrock en Martine Woudt)
Amsterdam : Meulenhoff, 2020
ISBN 978-94-023-1485-4
Leave a Reply