Is Alleen op de wereld van Hector Malot een kinderboek? Volgens vertaler August Willemsen wel, maar zelf heb ik daar zo mijn twijfels over. Dat wat Rémi meemaakt ook tot de verbeelding van kinderen spreekt, zal ik niet ontkennen. Ik was zelf nog een kind toen ik kennismaakte met Rémi en zijn entourage, en het kind dat ik was werd meegesleept door hun avonturen. Maar ik benijdde Rémi niet. Ik had niet net als hij een rondreizend bestaan willen leiden. En het resultaat van zijn zoektocht naar zijn ‘werkelijke’ ouders leek mij te mooi om waar te zijn. Maar misschien dacht ik dat om mezelf te beschermen.
Hoe oud ik precies was toen ik Rémi leerde kennen, weet ik niet meer. Maar dat ik toen al zijn hele verhaal te horen kreeg, is onwaarschijnlijk. Het hele verhaal – inclusief het ongeluk in de mijn en de scènes die zich in Groot-Brittannië afspelen – kwam pas later, toen het verhaal voorgelezen werd in de klas (waarna ik Alleen op de wereld op mijn verlanglijstje zette; het boek dat ik van mijn ouders kreeg was dik, de letters waren klein en er stonden geen plaatjes in: maar dat vond ik niet erg: ik wist toch al hoe Rémi, Vitalis, Joli-Cœur, Capi, Dolce en Zerbino eruitzagen).
Van de integrale versie van Alleen op de wereld leek het maar een kleine stap naar een bewerking van Sans famille, het Franse origineel, al viel die taal me niet mee. Ik worstelde me door het mij o zo bekende verhaal, maakte conform de richtlijnen een uittreksel, vroeg mijn moeder daar haar kritische blik over te laten gaan, tikte de door haar gecorrigeerde tekst uit en leverde mijn kijk op de klassieker in bij de ietwat excentrieke Monsieur W. Die vervolgens weigerde mijn inspanningen te beoordelen: ‘Je hebt een uittrekselboek gebruikt’. ‘Nee’, antwoordde ik naar waarheid.
Ik ging niet in discussie met Monsieur W., maar leverde vier weken later dezelfde tekst – maar nu handgeschreven – in: ik kreeg er een 8½ voor. Voor het verlegen meisje dat ik toen was, was deze stille daad van verzet heel wat. Maar ik kon de vooringenomenheid van mijn docent Frans niet over mijn kant laten gaan. Want: Rémi, dat was ik. Weliswaar ben ik strikt genomen geen vondeling, maar ik weet wat het is om op te groeien bij liefdevolle ouders die ondanks dat niet mijn ‘werkelijke’ vader en moeder zijn.
Wat voor de meeste lezers van verhalen als Alleen op de wereld romantisch en/of fantasieprikkelend is, is voor mij beangstigend echt. Net zoals achtergelaten worden in een bos, boze stiefmoeders, weggestuurd worden om te zoeken wat uiteindelijk in jezelf verborgen blijkt te liggen geen sprookjes zijn, maar variaties op mijn levensverhaal.
Mijn keuze voor Sans famille was een statement, en: ik had me er niet met een jantje-van-leiden vanaf gemaakt. Mijn docent had het recht niet mij af te serveren.
De afgelopen week heb ik, vanwege de Kinderboekenweek en deze column, August Willemsens vertaling van Alleen op de wereld – ‘het boek van mijn herinneringen’, zoals de op zijn bestemming aanbelande Rémi de verzameling door hem vertelde verhalen noemt – herlezen.
Hoewel gewaarschuwd en voorbereid overkwam mij wat velen, inclusief August Willemsen overkwam: ‘Iedereen die ik erover sprak herinnerde zich Alleen op de wereld. Maar niemand herinnerde het zich goed, ook ik niet tijdens het vertalen’, schrijft hij in het nawoord van zijn vertaling. ‘Ik herinnerde me eigenlijk alleen Rémi, de honden, het aapje en Vitalis, en ik was verbaasd dat Vitalis, evenals Joli-Cœur, betrekkelijk snel uit het verhaal verdwenen was. Van Mattia wist ik vrijwel niets meer, en nog veel minder van Madame Milligan en de hele Engelse episode. Vrijwel iedereen die ik ernaar vroeg had dezelfde, incomplete, vervormde herinnering.’
Net als vorige keren ging ik op in het verhaal, maar meer dan ooit was ik me bewust van de constructie en de educatieve intentie waarmee Hector Malot het schreef. Sans famillie / Alleen op de wereld is behalve een eind goed, al goed-verhaal – dat naarmate het einde nadert in een stroomversnelling belandt – ook een topografische Tour de France, bedoeld om met name jonge Franse lezers kennis over hun land bij te brengen. Maar is het daarmee ook nu nog primair een kinderboek? Ik denk dus van niet, al maak ik een voorbehoud voor afgeslankte versies van het verhaal, waarin het romantische en het avontuurlijke de boventoon voeren. Maar Sans famille / Alleen op de wereld is veel meer dan een zoektocht gedreven door a sense of belonging. Het boek zit vol archetypen, symbolen en referenties die het genieten niet in de weg staan, maar bijdragen aan de complexiteit en gelaagdheid van het verhaal. En van Sans famille / Alleen op de wereld meer maken dan een klassieker in de kinder- en jeugdliteratuur.
Er was overigens nog iets dat ik me tijdens het herlezen realiseerde: ik ben Rémi (niet meer).
Deze column verscheen op 3 oktober in Bazarow Magazine.
Leave a Reply