Door bezetenheid bedrogen
Als ik Handel in veren van Rascha Peper uit heb, ben ik nieuwsgierig geworden naar de vogel die zo’n belangrijke rol in haar roman speelt. Omdat ik Bruijns boshoen in Het lied van de dodo: eilandbiogeografie in een eeuw van extincties van David Quammen niet vind, wijk ik uit naar internet. Daar staat een bericht over de wederopstanding van de uitgestorven gewaande grootpotige vogel dat misschien wel het bericht was dat Rascha Peper destijds uitknipte om er misschien later nog eens iets mee te doen.
Een dierbaar verhaal overdragen aan een collega
Ruim voordat ze ziek werd begon Rascha Peper aan de roman die de werktitel Handel in veren meekreeg. Het verhaal was haar zo dierbaar dat ze, toen duidelijk werd dat ze de roman die haar voor ogen stond niet zou kunnen voltooien, serieus heeft overwogen haar roman door een collega af te laten maken.
Dat vertelde ze Elsbeth Etty in het interview dat haar laatste zou worden: ‘Af en toe denk ik stiekem: wat zou het leuk zijn om de bladzijden die ik heb, plus een script van wat me voor ogen staat, aan iemand te geven die het dan voltooit. Het is spannend omdat de personages die ik bedacht heb, lang niet allemaal zijn ingevuld. Met de kleindochter van de ornitholoog, dochter van de frauderende wetenschapper bijvoorbeeld, heb ik grote moeite.’
Schrijven in de voetsporen van …
Ze dacht aan niemand in het bijzonder en zo er al namen opkwamen, noemen zou ze die niet. Maar, zo vat Elsbeth Etty de woorden van Rascha Peper samen: ‘De schrijver die haar voor ogen staat, moet in elk geval niet te realistisch zijn en in literair opzicht een beetje op haar lijken.’ Rascha Peper zag in welke traditie ze schreef: ‘Ik beschouw mezelf als iemand die voortkomt uit de romantische school van Slauerhoff, overigens zonder zijn vermogen zo poëtisch te zijn. Een romanticus voel ik me, getemperd door de nuchterheid van Elsschot en Bordewijk. Die drie beschouw ik zo’n beetje als mijn voorvaderen. Weliswaar ben ik niet zo kortaf, afgebeten en scherp als Bordewijk, maar als schrijver voel ik me verwant met een boek als Karakter. En met de school van Toergenjev. Ik heb altijd veel oude Russen gelezen, die hebben me erg beïnvloed.’
Toen ze na aandringen van haar uitgever en redacteur het manuscript liet lezen, bleek het verhaal al veel verder te zijn dan Annette Portegies en Patricia de Groot vermoedden. In de korte periode dat het tijdelijk beter met haar ging, bewerkte en vervolmaakte Rascha Peper het manuscript – en schreef ze een van haar personages dood, zij het op een andere manier dan in het interview aangekondigd – tot Handel in veren, het eerste deel van de grote roman die het had moeten worden. De synopsis voor het tweede deel had ze klaar: ze wist dus in grote lijnen welke wendingen het verhaal zou nemen en hoe het haar personages zou vergaan.
Op zoek naar Bruijns boshoen
Handel in veren opent met een schilderijendiefstal, waarbij de dief geconfronteerd wordt met een dode vrouw. Om te bewijzen dat zij al dood was – en hem dus geen moord in de schoenen geschoven kan worden – maakt hij voordat hij met de twee schilderijen die hij moet hebben – een Braque en een Gris – het huis verlaat, een foto van haar. De diefstal en de ingetreden dood zijn in Handel in veren de recentste gebeurtenissen: alles wat er daarna nog gebeurt, speelt zich eerder af.
Rascha Peper rolt verschillende verhalen uit die allemaal in elkaar grijpen. Het verhaal over de zoektocht naar het Bruijns boshoen, een sinds 1939 niet meer door westerlingen gesignaleerde vogel. Voor Henk Bronkhorst is het vinden van die vogel een levenstaak, waarvoor hij in 1956 en 1958 naar Nieuw-Guinea reist. Hij keert van de tweede expeditie niet helemaal met lege handen terug. Weliswaar heeft hij de vogel zelf laten glippen, maar hij heeft goede hoop dat uit minimaal één van de twee eieren die hij heeft meegenomen een Bruijns boshoenkuiken zal kruipen.
De verhaallijnen
Het verhaal van Rijk Strijbosch, Bronkhorsts assistent tijdens de expeditie in 1956, maar volgens Bronkhorst ook degene die geknoeid heeft met de thermostaat van de broedmachine waardoor de kans op kuikens verkeken leek, die in de Verenigde Staten carrière maakt – hij promoveerde op en schreef een standaardwerk over prieelvogels – maar doordat hij een liefde in Nederland achterliet, werd hij in New York niet echt gelukkig.
Het verhaal van Minke, de vrouw van Henk Bronkhorst, die nooit hartstochtelijk van haar man heeft gehouden, tijdens zijn langdurige afwezigheid voor hun kinderen zorgde maar niet ongevoelig was voor de aandacht van een ander, en het nu tijd vindt om haar kleindochter in vertrouwen te nemen en haar in te wijden in een familiegeheim zonder bij leven al in details te willen treden.
Het verhaal van Wendy, kleindochter van Minke, die bij haar in Bilthoven logeert omdat ze even genoeg heeft van haar vriendje. Een meisje van nu, met een hang naar de jaren vijftig dat dus met graagte een greep doet in de kledingkast van haar oma. Ze neemt de uitdaging van haar oma aan en vist naar het familieverleden.
Het verhaal van Bernard, vader van Minke, die als bioloog in de voetsporen van zijn vaders is getreden, maar het met de mores van de wetenschap aanmerkelijk minder nauw neemt. Hij manipuleert niet alleen onderzoeksresultaten, maar leidt ook zijn doorvragende promovendus om de tuin.
Van al die verhalen heeft Henk Bronkhorst geen weet. Hij is de middag nadat het mis ging met de eieren zittend achter zijn bureau overleden.
Onvoltooid, maar onmiskenbaar een Rascha Peper
Ook al is Handel in veren niet af, in welke richting verhalenlijnen zich zullen ontwikkelen laat zich raden, en toch ook weer niet. Want sommige verhalen zijn nog maar net begonnen. Hoe de schilderijendiefstal in het geheel past, is niet duidelijk. Over de frauderende wetenschapper is nog bijna niets bekend (behalve iets dat hij zelf nog niet weet).
Het is bovendien heel goed mogelijk dat Rascha Peper dwaalsporen heeft uitgezet. Misschien doet die dindon noir du Gers die zo verdacht veel op een Bruijns boshoen lijkt er helemaal niet toe, maar gaat – of ging – het om de buurman. Handel in veren was voorbestemd een dikke roman te worden, dikker nog dan de dikste tot nu toe – Wie scheep gaat, 480 bladzijden – dus het kon nog alle kanten op gaan.
Ondanks de onvoltooide staat is Handel in veren een echte Rascha Peper. Ze is trouw aan haar liefde voor personages met een passie. Personages met een verhoogd risico op oogkleppen.
Minstens zo kenmerkend voor haar werk is het verbinden van verleden en heden. In Handel in veren gebeurt dat letterlijk doordat het verhaal zich in verschillende perioden afspeelt. Figuurlijk zijn het met uitsterven bedreigde Bruijns boshoen en ‘het familiegeheim’ thematisch verwante tijdgescheiden motieven om iets over het voortbestaan te vertellen.
In een echte Rascha Peper zit ook altijd een actueel maatschappelijk onderwerp. Welk aandeel het frauderen van de wetenschapper uiteindelijk in Handel in veren zou hebben gehad, is niet duidelijk maar Rascha Peper zag de literaire mogelijkheden van dat waar Diederik Stapel – en hij niet alleen – zich schuldig aan maakte.
Door de aan de werkelijkheid ontleende thema’s en motieven oogt het werk van Rascha Peper realistisch. Toch tilt zij haar verhalen (of het nu verhalen, romans of columns zijn) door overdrijving, uitvergroting en repetitie boven het natuurgetrouwe uit. Ze doet dat echter zo subtiel – de afwijking is soms niet eens met het blote oog waar te nemen – dat het ‘bizarre’ zichzelf bijna nooit meteen prijsgeeft.
Vol verwijzingen naar haar oeuvre
Naarmate ik verder vorderde in Handel in veren drong het idee zich steeds nadrukkelijker op dat Rascha Peper in haar laatste boek allerlei verwijzingen naar eerder werk verstopt heeft. Verwijzingen die van een andere orde zijn dan de verwantschap die er tussen haar verhalen, romans en columns bestaat.
In het gegil van een boshoen in nood – ‘kei-ie-iew’ – klinkt als de echo van het verhaal kiew, kiew…, waarin een oude vrouw ‘kiew, kiew’ roept naar de meeuwen
Het kan ook nauwelijks toeval zijn dat er behalve een bus en een balletje ook een plastic eendje door de kinderen van Ricks bovenburen naar beneden gegooid is. In Wie scheep gaat komen heel veel van die eendjes voor.
De scène met de eekhoorns die zich in de ombouw van Ricks airco overgeven aan de meest liederlijke, concentratie verstorende vorm van groepsseks herken ik uit Groepsseks onder de airco, een column uit de bundel Stadse affaires.
Als het idee zich eenmaal meester van mij gemaakt heeft en ook niet meer weg wil, blader ik terug naar de eerste bladzijden waar stillevens aan de muur hangen. Die kunnen verwijzen naar Oesters, waarin één van de personages stillevens verzamelt.
Ik vind het wel een mooie gedachte – zo’n laatste saluut aan haar lezers – maar om te weten of ik het me niet verbeeld zal ik eerst heel nauwkeurig haar oeuvre moeten herlezen. Daarvoor heb ik tijd nodig. Maar ik ga het wel doen. Sterker nog: ik ben al begonnen.
Handel in veren
Rascha Peper
Amsterdam : Querido, 2013
ISBN 978-90-214-4771-1
Deze recensie schreef ik in 2013 voor De contrabas.
Leave a Reply