Panoramisch portret
(Uit mijn digitale archief: deze recensie verscheen in 2013 op De Contrabas.)
Toen ik twee weken geleden over de Zwolse Boekenmarkt (eerste zondag in juni) slenterde – ik was niet buitengewoon kooplustig, maar je weet het op een boekenmarkt maar nooit – hoorde ik, terwijl ik zelf bladerde in een bijzonder boek (gebonden, in een cassette) met gedichten van Cees Nooteboom – niet gekocht, te duur naar mijn zin – de handelaar met veel geduld uitleggen hoe bijzonder de uitgave was waar een potentiële klant zijn oog op had laten vallen. Ik hoorde de naam Philip Elchers noemen en moest glimlachen. philip elchers, ‘die’ ken ik, dacht ik. Al heb ik ‘hem’ nog nooit ontmoet.
Flip Ekkers, de man achter philip elchers zou tevreden geweest zijn over de toewijding van de handelaar in kwestie. Boeken hebben ambassadeurs nodig, mensen die een boek begeleiden tot aan de voordeur van het huis van de koper. Bij wijze van spreken dan, want het zou wat zijn als een boek letterlijk over de drempel gedragen werd.
Toch is dat precies wat philip elchers doet. Wie de chique editie van De Verschillen van Toon Tellegen en Geerten Ten Bosch koopt, mag erop rekenen dat de makers – de schrijver en de illustrator – op een dag aanbellen om het boek persoonlijk te overhandigen.
En dat is niet het enige waarin de chique editie (7 exx.) zich onderscheidt van de luxe (13 exx.) en de standaardeditie (230 exx.). Voor de chique editie schreef Toon Tellegen alle dertien gedichten met de hand, voorzag de tekenaar het onderblad onder de leporello van een speciaal treklint, signeerden beiden deze exemplaren en verpakte de tekenaar de uitgave in een bijzonder handgemaakt omslag.
Leporello
De verschillen is een bijzonder boek. Laat ik beginnen met de vorm. De verschillen is een leporello met een totale lengte van maar liefst 270 centimeter. Leporello’s zijn zwaar ondervertegenwoordigd in mijn boekenkast. Als ik de definitie heel letterlijk neem – ‘boek waarvan de bladen uit één lange, meermalen gevouwen strook bestaan’ (zo omschrijft Van Dale het; het woordenboek weet ook nog te melden dat die type boek genoemd is naar Leporello, het hulpje van Don Juan in de opera Don Giovanni van Mozart – heb ik er maar één. Het is een titelloos kinderboek – © 1966 Illustrationsforlaget, Copenhagen 511d Carlsen Verlag, Hamburg, Made in Denmark – waarop de sporen van veelvuldig gebruik zichtbaar zijn: het is letterlijk stukgelezen (misschien wel omdat ik me toen met de vorm geen raad wist: als je zelf nog heel klein bent, is de logica van een leporello ver te zoeken).
‘Mysterieus en misschien zelfs bizar’
Het is niet de eerste keer dat Toon Tellegen en Geerten Ten Bosch samenwerken. Zij maakte nog voordat zijn dierenverhalen zo succesvol werden als ze tegenwoordig zijn en ze nog op de Achterpagina van een krant – de NRC – stonden, daar de illustraties bij. Voor het Taartenboek van Toon Tellegen, met recepten van Henja Schneider, maakte zij bij twee recepten de illustraties. Die illustraties zijn grimmiger dan die van bijvoorbeeld Mance Post, Annemarie van Haeringen, Jan Jutte, Gerda Dendooven en Harrie Geelen – om maar een paar anderen te noemen die aan het Taartenboek meewerkten, maar lang niet zo grimmig en geheimzinnig als de illustraties in De Verschillen. ‘Mysterieus en misschien zelfs bizar’ en ‘op een afwisselende manier verrassend, grappig en pijnlijk’, zo omschrijft philip elchers het werk dat zij voor deze gelegenheid maakte.
De één is de verbeelding van de ander, en andersom
Een bonte stoet fabelwezens trekt over de volle lengte – of is het omdat het een leporello is breedte – van het haar toebedeelde deel – 120 centimeter – van De verschillen voorbij. Die wezens zijn net zo concreet en abstract als de gedichten van Toon Tellegen. Ze komen bekend voor maar worden vreemden door de contacten die ze met anderen knopen en de situaties waarin ze belanden, zoals ook Toon Tellegen met zijn woorden werelden tevoorschijn tovert waarin het alleen op het eerste gezicht normaal toegaat.
In het panorama van Ten Bosch zijn voor- en achtergrond even belangrijk. Wie te snel gaat, ziet veel – vooral verwijzingen – over het hoofd. Wie snel kijkt en afstand houdt, blijft misschien uit de greep van het gruwelijke, maar dringt ook door in die vreemde werkelijkheid en mist daardoor de essentie. Wie de tijd neemt, wordt niet beloond met antwoorden, maar met nieuwe vragen.
Naarmate je langer kijkt, neemt niet alleen de vervreemding toe, maar groeit ook het ongemak.
Naarmate je langer kijkt, zie je beter hoe de beelden van Geerten Ten Bosch en de woorden van Toon Tellegen bij elkaar horen, zonder dat de één de letterlijke verbeelding van de ander, en andersom, is.
De mens onder de loep
Toon Tellegen neemt – en dat doet Geerten Ten Bosch in haar werk ook – de mens onder de loep. Door personages te maken van de gesteldheid van de ziel, of zijn het karaktertrekken – zijn gedichten beginnen met: ‘Toevallig komt’, ‘Wisselvallig wil’, ‘Aanvallig maakt’, ‘Boetvallig staart’, Schroomvallig ziet’, ‘Gevallig denkt’, ‘Bouwvallig moet’, ‘Afvallig kent’, ‘Onwelgevallig kiest’, ‘Bevallig heeft’, ‘Ievallig weet’, ‘Lichtvallig staat’, ‘Angstvallig zet’ – creëert hij daarvoor ongekende mogelijkheden.
In Dora: een liefdesgeschiedenis deed hij iets vergelijkbaars. Toen waren het stemmingen waardoor de werkelijkheid er elke keer anders uitzag. Maar dat was proza. In De Verschillen gaat hij verder.
ZOEK DE verschillen! zoek de verschillen!’ roept de verschillenboer
in het wilde teugelloze avondlicht
en de mensen zoeken de verschillen tussen hun wil en hun begeerte,
schrapen over de bodem van hun ziel.
Kan hij veel verder gaan, omdat de poëzie hem minder bindt aan wat van taal verwacht wordt. De gedichten in De Verschillen verwoorden het onderzoek van een ‘ik’ – of ‘ik-ken’, al denk ik dat de ‘ik’ in De Verschillen steeds dezelfde ‘ik’ is – naar het/zijn/haar zelf. Door het eigene af te zetten tegen het vreemde – niemand kan zonder spiegel; door de verschillen te benoemen zonder er een punt van te maken, tekenen de contouren van het/zij/haar zelf zich steeds duidelijker af.
AFVALLIG KENT geen grenzen,
kiest radicaal en weg
afvallig is een peer geplukt, geschild en onderhands gegist,
is schraal en schril en innerlijk verminkt
afvallig is de laatste keer
en dan, dan pas de eerste keer,
mijn kleine, lichtrode, zonovergoten allereerste keer
afvallig stookt onrust, onraad en de noorderzon
en ik, afvallig, ik leef,
ik leef maar en leef maar
en schaam me diep en nauwelijks meer.
De taal wordt speels gemanipuleerd en uitgebuit, maar De Verschillen is allerminst oppervlakkig. Het bevat in dertien gedichten en een panorama een portret van een mens in geworden staat.
De Verschillen
Toon Tellegen en Geerten Ten Bosch
Groningen : philip elchers, 2013
ISBN 978-90-5048-136-6
Leave a Reply