De NS Publieksprijs: Bestverkochte Boek van het Jaar

Ik vroeg het me in 2014 ook al openlijk af, maar na het bekendmaken van de zes genomineerden voor de NS Publieksprijs 2021 is de vraag wat mij betreft opnieuw actueel: wat is de NS Publieksprijs heden ten dage nog waard? Oké, Bonuskind van Saskia Noort, Derksen van Michel van Egmond en Antoinnette Scheulderman, Ik ga leven van Lale Gül, Martien van Jan Dijkgraaf, Opgewekt naar de eindstreep van Hendrik Groen en Wen er maar aan van Maike Meijer mogen dan de zes bestverkochte oorspronkelijk in het Nederlands verschenen boeken van het afgelopen jaar zijn, maar komen ze daarmee ook in aanmerking voor de titel ‘Boek van het Jaar’? Want daar staat de NS Publieksprijs voor: ‘De NS Publieksprijs is de prijs voor het beste boek, gekozen door het publiek. Het winnende boek mag zich officieel Boek van het Jaar noemen.’

Kwantiteit versus kwaliteit

Zelf associeer ik ‘Boek van het Jaar’ met kwaliteit, terwijl het bij het nomineren van boeken voor de NS Publieksprijs – ondanks dat ‘het beste boek’ – gaat om boeken die in grote getalen een weg naar lezers gevonden hebben. En dan hebben we het niet over kwaliteit, maar over kwantiteit. Al is het het ook een vorm van kwaliteit als een boek als een warm broodje over de toonbank te vliegt.

Hoewel kwaliteit wat mij betreft niet per se iets hoeft te zeggen over het literaire gehalte van een boek – wat telt is dat een boek goed is in zijn soort – vind ik het toch zorgwekkend dat het aantal titels dat het predicaat literatuur verdient dit jaar wel heel mager is. En meer in het algemeen betreur ik het dat de kans dat een genomineerde titel waarvan niet ter discussie staat dat die tot de literatuur gerekend dient te worden de NS Publieksprijs wint er in de loop der jaren niet groter op geworden is.

Kopers, lezers en stemmers

Het eerste – het geringe aantal genomineerde literaire titels – zegt iets over de kopers. Wat aan de hand van de nominaties voor de NS Publieksprijs pijnlijk duidelijk wordt, is dat het niet goed gaat met de verkoop van literaire titels. Dat mag geen verrassing zijn, want hoe vaak wordt er niet geconstateerd dat literaire fictie, en dan met name die van Nederlandse bodem, in de Bestseller 60 en de jaarlijkse CPNB Top 100 niet kan concurreren met andere genres.

Dat de wel genomineerde literaire romans al jaren niet meer als winnaar uit de bus komen, zegt waarschijnlijk vooral iets over de stemprocedure en de stemmers. Of eigenlijk over degenen die niet gaan stemmen. Ik vermoed zomaar dat kopers/lezers van literaire fictie niet zo’n dringende behoefte voelen om hun voorkeur kenbaar te maken tijdens de verkiezing van het ‘Boek van het Jaar’. En de schrijvers van die genomineerde titels (en hun uitgevers) doen er ook niet alles aan om in de gratie te komen van potentiële stemmers. En dus won Martine Bijl in 2019 van Ilja Leonard Pfeijffer en Hendrik Groen een jaar eerder van Tommy Wieringa.

Eregalerij

Wie de Eregalerij van de NS Publieksprijs (v/h Trouw Publieksprijs) bekijkt, ziet dat het niet altijd zo geweest is. Er zijn ook jaren waarin literaire romans het met succes opnamen tegen de andere titels. Er was een tijd dat Adriaan van Dis, Hella S. Haasse, Tessa de Loo, Connie Palmen en A.F. Th. van der Heijden bijna als vanzelfsprekend met de eer gingen strijken.
Maar toen – we hebben het nu over de jaren negentig van de vorige eeuw – waren de tijden anders. Een bestseller stond nog voor 100.000 verkochte exemplaren (daar draaiden Adriaan van Dis, Hella S. Haasse, Tessa de Loo, Connie Palmen en A.F.Th. van der Heijden hun hand niet voor om) en openbare bibliotheken speelden een belangrijke rol bij het verzamelen en tellen van stemmen. Het was een andere wedstrijd, met andere spelregels.

Populariteitspoll

Is het al een onmogelijke opgave om uit de zes genomineerde titels ‘het beste boek’ te kiezen, omdat Bonuskind van Saskia Noort, Derksen van Michel van Egmond en Antoinnette Scheulderman, Ik ga leven van Lale Gül, Martien van Jan Dijkgraaf, Opgewekt naar de eindstreep van Hendrik Groen en Wen er maar aan van Maike Meijer onvergelijkbare grootheden zijn (zoals wel vaker het geval is bij de nominaties van de NS Publieksprijs), het feit dat het bij de NS Publieksprijs niet nodig is om ook maar één boek te lezen voordat een stem uitgebracht wordt, dwarsboomt een vergelijkend warenonderzoek totaal.
In feite is de NS Publieksprijs niet meer dan een populariteitspoll, waarbij degene met de sterkste lobby de grootste kans maakt als winnaar uit de bus te komen. En die lobby – het actief campagne voeren – maakt onderdeel uit van het wedstrijdreglement, waarin de verplichtingen van uitgevers en auteurs tot in de kleinste details worden vastgelegd.

De Bijbel

De organisatoren doen er alles aan om verrassingen te voorkomen, want nadat het één keer lukte om de wedstrijd te saboteren (dat was in 2005 toen De Nieuwe Bijbelvertaling uit het niets op de eerste plaats belandde. Een boek dat ondanks fantastische verkoopcijfers niet genomineerd werd, want vertaalde boeken mogen niet meedoen aan de wedstrijd. Er werd dat jaar zo fanatiek campagne gevoerd dat niet alleen 71,7 procent van de stemmen naar De Nieuwe Bijbelvertaling ging, er werden ook nog eens meer dan twee keer zo veel stemmen uitgebracht als het jaar ervoor toen Geert Mak de NS Publieksprijs kreeg voor In Europa), werden de spelregels zodanig aangepast, dat een niet officieel genomineerde titel geen kans maakt om ‘Boek van het Jaar’ te worden (de Bijbel is inmiddels drievoudig uitgesloten: want: niet oorspronkelijk in het Nederlands geschreven; het is fictie noch factie – ‘een verhalend boek met een groot non-fictie karakter’, én hetzelfde boek mag niet twee keer winnen).

Bestverkochte Boek van het Jaar

Wat mij betreft is er niets mis met het bekronen van een boek op basis van verkoopcijfers. Veel verkocht worden is weliswaar geen prestatie op zich (niet zelden is hypen een zichzelf versterkend mechanisme), maar het is ook een criterium. Maar laat het daar dan ook bij. Maak verkoopcijfers geen voorwaarde voor de toelating tot een andere competitie.
Als we het daarover eens zijn, rest alleen nog de vraag of dat ene ‘Bestverkochte Boek van het Jaar’ representatief is voor het totale aanbod en de totale verkoop. Waarmee de discussie over het vergelijken van appels en peren weer van voren af aan kan beginnen.