Sinds de zesde van het atheneum heb ik De donkere kamer van Damokles niet meer herlezen. Wij lazen het klassikaal omdat Willem Frederik Hermans tot de favoriete schrijvers van mijn leraar Nederlands behoorde en De donkere kamer van Damokles volgens hem een goed vertrekpunt was om diens oeuvre te verkennen.
Chaos. Ik herinner me dat dat woord steeds weer terugkwam. Chaos was het sleutelwoord voor wie het werk van Hermans wilde doorgronden.
Van het boek zelfs herinner ik me niet veel, alleen dat er in Lunteren mensen geliquideerd worden. Die scène staat me helder voor ogen. Niet omdat die scène indruk gemaakt heeft, maar omdat ik als kind in Lunteren gewoond heb. In een wereld die mij volkomen vreemd was, zocht ik naar houvast.
En nu heb ik De donkere kamer van Damokles, in het kader van Nederland leest, herlezen.
De grote lijn van het verhaal kwam me – natuurlijk – bekend voor. Osewoudt die na een ontmoeting met Dorbeck in een hogere versnelling schiet en dingen doet waartoe hij zichzelf daarvoor niet in staat achtte. Wat hij precies deed – en met wie – dat wist ik niet meer. Dat Osewoudt er ondanks een verwoed pogen niet in slaagde het bewijs van Dorbecks bestaan te leveren, stond me nog wel helder voor de geest. Ik weet nog dat ik toen dacht dat de roman om dat gegeven draaide.
Tijdens het herlezen realiseer ik me dat alle sigarenwinkels en fotozaken die ik sinds De donkere kamer van Damokles al lezend betreden heb, er precies zo uitzien als die van Osewoudt in Voorschoten er in mijn verbeelding uitziet. En voor dat beeld stond een kleine bedompte winkel in de Dorpsstraat in Lunteren model.
Ik realiseer me ook dat een Leica lang de ultieme camera was, totdat een vriendin – professioneel fotografe – geld genoeg had om een Hasselblad te kopen en ik mee mocht om haar droom te verwezenlijken.
De donkere kamer van Damokles speelt in de Tweede Wereldoorlog. Hermans heeft extreme omstandigheden – niet per se een wereldoorlog, denk ik, maar die was nu eenmaal voorhanden – nodig om zijn punt te maken. De donkere kamer van Damokles draait niet om het bestaan of niet bestaan van Dorbeck. Waar het in De donkere kamer van Damokles om gaat is wat er gebeurt als wantrouwen bezit neemt van een samenleving en mensen niet meer weten bij wie ze kunnen aankloppen, omdat niet duidelijk is wie goed is en wie fout.
Zo lees ik het nu en daarmee is De donkere kamer van Damokles voor mij een uiterst actueel boek. Goed en fout, het zijn termen die door de Tweede Wereldoorlog voor altijd wit en zwart gekleurd zijn en grijs uitsluiten. Maar ook zonder een oorlog is het niet eenvoudig complottheorieën te laten voor wat ze zijn en rechtvaardig te oordelen.
De passage die de meeste indruk maakt, is die waarin Osewoudt in de gevangenis aangesproken wordt door een medegevangene. Een jongen van hoogstens zeventien jaar die toegetreden is tot de SS op het moment dat Duitsland de oorlog al verloren had. Die jongen leest hem de les: ‘Weet je waar alles op neerkomt? Alles komt erop neer dat de mens sterfelijk is en dat hij dat niet weten wil. Maar voor wie weet dat hij eenmaal sterven moet, kan er geen absolute moraal bestaan, voor hem zijn goedheid en barmhartigheid niets dan vermommingen van de angst. Waarom zal ik mij moreel gedragen, als ik toch in elk geval de doodstraf krijg? Iedereen krijgt eenmaal de doodstraf en iedereen weet het. (…) … in een wereld waar iedereen de doodstraf krijgt, daar kan er geen verschil tussen onschuld en schuld bestaan.’
De jongen ziet de toekomst somber in: ‘De waarheid is met autosuggestie niet tegen te houden. De mens zal eraan moeten wennen te leven in een wereld zonder vrijheid, goedheid en waarheid. (…) Deze oorlog is nog maar een voorproefje van de wereld die komt! De wereld wordt veel te dicht bevolkt, om ruimte over te laten voor krankzinnigen, goedaardigen en heiligen. Zo min als we nog aan heksen geloven, zo goed als de sexuele taboe’s verdwijnen, zo vanzelfsprekend zullen onze achterkleinkinderen in volledige zielenrust en onverschilligheid dingen laten gebeuren, waar het tegenwoordige belasting- en stemvee nog van huivert.’
‘Hij’ had een vooruitziende blik.
Dit stuk schreef ik in 2013 voor De Contrabas.
Leave a Reply