Van sprookjes werd ik vroeger niet vrolijk. Er kwamen mij net iets te veel in de steek gelaten kinderen in voor. En omdat ik zelf in zekere zin ook een in de steek gelaten kind ben, zag ik de lol en de romantiek van die sprookjes niet zo. Wat voor gewone kinderen misschien fantasieprikkelend is, was voor mij al gauw beangstigend. Achtergelaten worden in een bos, boze stiefmoeders, weggestuurd worden om te zoeken wat uiteindelijk in jezelf verborgen blijkt te liggen: dat zijn geen sprookjes, maar variaties op mijn levensverhaal. De veiligheid die verhalen horen te bieden was voor mij in sprookjes ver te zoeken, want ik had het allemaal al een keer in het echt meegemaakt.
Niet dat ik toen al wist dat het zo zat. Het kind dat ik was, zag het natuurlijk nog niet zo scherp. Het kind dat ik was, voelde vooral dat er iets niet in orde was. Zoals het kind dat ik was, toen het Alleen op de wereld voorgelezen kreeg (en later zelf las) al wel besefte dat dat een verhaal was dat in elk geval een beetje over haar ging, maar pas veel later precies hoe.
In verhalen moet je kunnen schuilen. En dat kan alleen als je jezelf in een verhaal op een prettige manier tegenkomt. Alleen dan kun je je spiegelen of optrekken aan een personage en genieten van de avonturen die dat personage beleeft. Zo’n verhaal kan van jou een held maken, maar het is ook al mooi dat je door zo’n verhaal bevestigd wordt in je bestaan.
Jezelf kunnen identificeren met een personage in een verhaal is niet voor iedereen even belangrijk. Of misschien moet ik zeggen: lijkt niet voor iedereen even belangrijk. Want voor sommigen is het zo vanzelfsprekend dat zij zichzelf in een verhaal tegenkomen, dat ze er helemaal niet bij stilstaan dat het verhaal over mensen zoals zij gaat. Dat de wereld die erin beschreven wordt hun wereld is. Hun wereldje.
Maar niet iedereen heeft dat geluk. Niet iedereen kent de luxe dat zij in een verhaal kan wonen. Eerst heeft zij dat nog niet in de gaten. In het begin denkt ze nog dat ze niet van lezen houdt. Tot ze een boek vindt dat over haar gaat. Dat boek verslindt ze. Ze blijkt wel degelijk een lezer. Het ontbreekt haar alleen aan boeken met verhalen waarbij ze zich iets voor kan stellen. Dat heeft dat ene verhaal dat haar wel als gegoten zat haar duidelijk gemaakt.
Er zijn heel veel mensen zoals zij. Mensen die er in de boeken die zij binnen handbereik hebben bekaaid van afkomen. Mensen die zichzelf in die boeken niet, niet voldoende of te clichématig tegenkomen.
Inclusiviteit, representativiteit en diversiteit zijn grote woorden. Ze wijzen op ongelijkheid en ondervertegenwoordiging. Niet alleen in de maatschappij, maar ook in de literatuur: het een hangt samen met het ander.
Het is zeker niet zo dat zij die zichzelf niet herkennen in de boeken die zij lezen niet goed zoeken. Er verschijnen in Nederland te weinig boeken waarin zij een hoofd- of heldenrol spelen. Dat is ook een reden voor lezers om uit te wijken naar anders- en vooral Engelstalige titels.
Boeken die er niet zijn, kun je niet lezen. Boeken die er niet zijn kun je niet cadeau geven. Over boeken die er niet zijn kun je het niet hebben en naar boeken die er niet zijn kun je niet verwijzen. En boeken die er niet zijn, kun je al helemaal niet op je leeslijst zetten.
Zeg nou niet: ‘Was lezen niet dé manier om over de grenzen van je eigen leefwereld heen te kijken en te reiken?’ Dat is echt te makkelijk. Dat is typisch zo’n opmerking van iemand die zich nergens zorgen over hoeft te maken. Voor wie er weinig op het spel staat. Omdat hij zich altijd al gerepresenteerd weet.
Ik zal niet de enige zijn die pas in de literatuur ging geloven toen ik me veilig voelde. Toen verhalen me bekend voorkwamen en personages niet langer vreemden waren. Pas nadat ik eerst mijn eigen wereld via de literatuur verkend had en ik tegen een fictief stootje bleek te kunnen, was de tijd rijp om de volgende stap te zetten.
Voordat ook de mensen die zich nu nog niet of onvoldoende herkennen in verhalen het gevoel hebben dat de literatuur een safe space is, is er nog heel veel werk aan de winkel. En niet alleen voor die kleine uitgeverijen die van inclusiviteit, representativiteit en diversiteit een halszaak maken. Elke uitgever is het aan zichzelf en ‘de ander’ verplicht om bij te dragen aan een inclusievere, representatievere en diversere literatuur en daarbij niet alleen in te zetten op grote namen en gegarandeerde verkoopsuccessen.
Deze column stond op 4 maart in Bazarow Magazine.
Leave a Reply