De opmars van schilder Caspar David Friedrich
Het duurde lang voordat Caspar David Friedrich zo bekend en beroemd werd als hij nu is. Voordat hij vooral kunsthistorisch op waarde geschat werd. Florian Illies kiest in Betoverende stilte de elementen vuur, water, aarde en lucht als motieven om de wordingsgeschiedenis van de schilder te vertellen. Zijn boek beslaat tweehonderdvijftig jaar.
Zijn meest bekende schilderij is waarschijnlijk Der Wanderer über dem Nebelmeer. Een man met een wandelstok, op de rug gezien, staat op een stapel rotsblokken en tuurt in de verte. Tussen hem en de bergen hangt nevel: hij bevindt zich boven de wolken. Vanaf het moment dat het doek ‘ontdekt’ wordt – Caspar David Friedrich (1774-1840) is dan al negenennegentig jaar dood – begint het aan een opmars. Tegenwoordig wordt het beschouwd als een van de hoogtepunten van de Romantische schilderkunst.
Uit Betoverende stilte: Caspar David Friedrichs reis door de tijd van Florian Illies wordt duidelijk waarom het zo lang duurde voordat Friedrich de eer kreeg die hem toekwam. Deels was Friedrich zelf verantwoordelijk: hij timmerde niet echt aan de weg. Belangrijker was echter dat hij ook door pech achtervolgd werd: veel van zijn werken werden door vuur verteerd of tijdens bombardementen vernietigd. Dat hij verkeerde bewonderaars had – Hitler en Riefenstahl waren fan, werkte ook niet in zijn voordeel. Daar staat tegenover dat werk van zijn hand Samuel Beckett inspireerde tot Wachten op Godot, en tot voorbeeld diende voor Disney’s versie van Bambi.
Betoverende stilte is geen biografie (hoewel Illies het leven van Friedrich beschrijft, duidt en relateert aan het werk), maar een mengeling van kunstbeschouwing en cultuurgeschiedenis. Centraal staat de receptie van het werk van Friedrich in drie tijdperken. In de periode waarin het gemaakt werd, zet Illies Friedrichs opvoeding en overtuigingen af tegen ideeën van tijdgenoten. De belangstelling voor het werk in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw wordt bekeken vanuit de propagandistische waarde voor het nationaalsocialisme. In de contemporaine waardering wordt het werk van een kunsthistorische betekenis voorzien, waarbij het metafysische en symbolische – eigenlijk was Friedrich een vooruitstrevend schilder – benadrukt worden.
Illies kiest niet voor de chronologie als ordenend principe, maar voor de elementen vuur, water, aarde en lucht – alle in ruime mate vertegenwoordigd in het werk van Friedrich. Dat geeft hem de vrijheid om aspecten die hij al beschreven heeft van een nadere duiding vanuit een ander perspectief te voorzien. Daardoor wordt duidelijk hoe werk waarvan de kwaliteit nu onomstreden is – dat geldt natuurlijk niet alleen voor de schilderijen van Friedrich – niet vanzelfsprekend tot een canon wordt toegelaten. Zelfs een canon is een momentopname.
Illies is een begenadigd verhalenverteller, dat bewees hij al eerder. Hij weet gedenkwaardige geschiedenis(sen) in een boeiend concept te vatten. In Betoverende stilte pakt het kruisen van historische perioden met de vier elementen goed uit waar het het begrip voor (de ontvangst van) het werk van Friedrich betreft. Wel is Illies soms te stellig als het de schildertechnische kwaliteiten van Friedrich betreft. Ondanks dat is Betoverende stilte een origineel, prettig leesbaar en verhelderend boek.
De recensie schreef ik voor De Boekenkrant.
Leave a Reply